Queres practicar?
Son aquelas palabras que evolucionaron segundo as leis de evolución fonética galega. Constitúen a maior parte do léxico galego. Foron incorporadas dende a época da romanización e, transmitíndose oralmente, acadaron un uso xeneralizado, experimentando ao longo do tempo transformacións fonéticas importantes.
Auriculam>*ouricla> orella
Delicatum> delgado
Entre os fenómenos fonéticos máis característicos están:
1.- Sonorización de –P-, -T-, -K- + a,o,u e transformación en -B-, -D-, -G-.
latín |
galego |
castelán |
francés |
apoteka |
bodega |
bodega |
cave |
cupa |
cuba |
cuba |
coupe |
decollare |
degolar |
degollar |
égorger |
2.- Evolución do grupo -CT- /kt/ en -IT-. UCT polo xeral dará lugar a oit nas palabras patrimoniais.
latín |
galego |
castelán |
francés |
noctem |
noite |
noche |
nuit |
pectu |
peito |
pecho |
poitrine |
lucta |
loita |
lucha |
lutte |
3.-Palatalización dos grupos consonánticos iniciais latinos cl-, fl-, pl- en ch.
latín |
galego |
castelán |
francés |
clamare |
chamar |
llamar |
appeler |
flammam |
chama |
llama |
flamme |
plumbum |
chumbo |
plomo |
plomb |
4.- Conservación do g- en palabras máis recentes, ou paso a X cando segue e ou i (tamén en posición non inicial).
latín |
galego |
castelán |
Francés |
geminu |
xémeo |
gemelo |
gémeaux |
gelare |
xear |
helar |
geler |
fugere |
fuxir |
huír |
s’enfuir |
rugire |
ruxir |
rugir |
rugir |
5.- Conservación de F- inicial.
latín |
galego |
castelán |
francés |
fugere |
fuxir |
huir |
S’enfuir |
filu |
fío |
hilo |
fil |
factu |
feito |
hecho |
fait |
6.- Evolución do ditongo latino au > ou.
latín |
galego |
castelán |
francés |
aurum |
ouro |
oro |
or |
taurum |
touro |
toro |
taureau |
maurum |
mouro |
moro |
maure |
7.- Desaparición de –D- e de –G- en posición intervocálica.
latín |
galego |
castelán |
francés |
vedere>veer |
ver |
ver |
voir |
foedu |
feo |
feo |
laid |
legenda>leenda |
lenda |
leyenda |
légende |
8- Desaparición do -N- e -L- intervocálicos, excepto en cultismos ou semicultismos.
latín |
galego |
castelán |
francés |
dolor>door |
dor |
dolor |
douleur |
moneta |
moeda |
moneda |
monnaie |
frenu |
freo |
freno |
frein |
Cómpre ter en conta que unha mesma palabra e os seus derivados poden presentar –n- ou -l- segundo se trate de palabras cultas, semicultas ou patrimoniais:
Cultas ou semicultas |
Patrimoniais |
Color Colorado Colorante Colorar |
Cor Corado Corar |
Dolor Doloroso |
Dor Dorido |
personaxe personalizar personalismo personificar |
Persoa Persoal |
Secreto Secretamente |
Segredo |
Vixilancia |
Vixiar |
Xeneral xeneralizar xeneralato xeneralidade xeneralísimo |
Xeral Xerar Xerador Xeración |
Non é o único caso, doutras palabras latinas tamén derivan dúas galegas, unha culta e outra patrimonial:
latín |
culta/ semiculta |
patrimonial |
castelán |
francés |
Digitu |
díxito |
Dedo |
Dígito-dedo |
doigt |
Frigidu |
fríxido |
Frío |
Frígido-frío |
froid |
Fumigare |
fumigar |
fumar |
Fumigar/fumar |
fumer |
Palatale |
palatal |
Padal |
Palatal/paladar |
Palatale, palais |
Pectu |
pectoral |
Peito |
Pectoral/pecho |
Pectoral, poitrine |
Radice |
radical |
Raíz |
Radical/raíz |
Radical, racine |
Radiu |
radio |
Raio |
Radio/raio |
Radium/foudre |
Strictu |
estrito |
Estreito |
Estricto/estrecho |
Strict, étroite |
Videre |
vidente |
Ver |
Vidente/ver |
Voyant, voir |
voluntate |
voluntario |
Vontade |
Voluntario/voluntad |
Volontaire, volonté |
Doutras derivanse ata tres:
latín |
culta |
semiculta |
patrimonial |
castelán |
francés |
articulum |
articular |
artigo |
artello, artellar |
artículo, articular |
article, articuler |
O prefixo trans- mantén o grupo ns cando a base é un cultismo (transcendental, transhumancia) e
redúcese a tras- en palabras populares (traslada).