UDI_4_SOCIAL_teoria

PMAR 2º ESO ÁMBITO SOCIAL

UDI 4. ALTA IDADE MEDIA EN ESPAÑA

1. A EVOLUCIÓN POLÍTICA DO ISLAM

 

1.1 O califato de Córdoba (929-1031)

 

Abderramán III chegou ao emirato no 929. Afrontou con éxito tanto os graves problemas internos como os externos co norte de África. Unha vez pacificado o territorio proclamouse califa ou xefe dos crentes, de modo que iniciou a etapa do Califato de Córdoba, sen recoñecemento da autoridade relixiosa do califa de Bagdad.

 

O asentamento definitivo de Abderramán III como Califa de Córdoba supuxo a reorganización do exército. Para manter a autoridade e o control do seu territorio fomentou o comercio e estimulou a cultura e a arte. Construíu Medina Azahara - medina nos arredores de Córdoba-, para o seu goce persoal e converteu a Córdoba na principal cidade de Occidente.

Tras a súa morte, o califato entrou nunha profunda crise. Os seus sucesores, Alhakán II e Hisham II, mantivérono facendo fronte a serias dificultades.

No terreo militar xurdiu unha figura de caudillo a destacar: Almanzor (o vitorioso por Alá), quen exerceu o poder efectivo e brutal en nome do califa Hisham II. Á súa morte o califato de Córdoba non tardou en desaparecer.

 

En calquera caso, o período do califato de Córdoba representou o momento culminante do poder político musulmán en España.

 

1.2. Disgregación política. Os reinos de Taifas

 

Aproveitando a debilidade califal, algúns territorios comezaron a independizarse. En 1031, unha rebelión en Córdoba depuxo ao último califa Hisham III. Con el desapareceu a unidade da o-Andalus. Unha reunión de notables declarou extinguido o califato de Córdoba, que se disgregó en numerosos reinos independentes ou taifas.

O número destes reinos foise reducindo por mor da incorporación dos máis pequenos a outros máis maiores, normalmente por mor de disputas entre eles. Os reinos cristiáns aproveitaron estas desavinzas para implantar o costume do cobro de impostos ou parias a cambio da súa seguridade. A miúdo a supervivencia das taifas dependía deste pago, aínda que continuaron sendo territorios ricos e prósperos.

 

1.3. A unificación almorávide (1090-1145)

 

Tras a conquista cristiá por Alfonso VI en 1085, Toledo convértese nun enclave estratéxico. Pola súa banda, os reis das taifas de Sevilla, Selecta e Badaxoz pediron o apoio dos almorávides, musulmáns ultraortodoxos que crearan un gran imperio no norte de África.

A chegada dos almorávides á Península supuxo a anexión ao seu imperio dos reinos de taifas. Pero a perseguida unificación da Al-Ándalus non chegou a consolidarse, ao ter unha breve duración pola perda de varios territorios como o reino de Zaragoza ou a incapacidade para recuperar Toledo. O seu fanatismo relixioso provocaba o descontento de cristiáns, xudeus e algúns sectores musulmáns.

 

1.4. A unificación almohade (1146-1232)

 

Protagonistas dun segundo intento de unificación das taifas da Al-Ándalus.

Desde o novo imperio que constituíran no norte de África, incorporaron aos seus dominios con certas dificultades estes reinos de taifas postalmorávides.

Unha gran vitoria sobre Alfonso VIII na batalla de Alarcos (1195), que puxo en perigo a cidade de Toledo, foi o momento do seu máximo esplendor. A reacción de todos os reinos cristiáns con Alfonso VIII, á cabeza, unificando as súas forzas, derrotaron ás tropas almohades na batalla das Navas de Tolosa (1212), coa que comezou o seu declive e un novo impulso á reconquista cristiá.

 

 

1.5. O repregamento definitivo. O reino nazarí de Granada (1237-1492)

 

Reino fundado por Muhammad I, revelouse contra os almohades en 1232 e proclamouse sultán en Arjona, entrando en Granada en 1237.

Este reino abarcaba un territorio importante no sur da Península, nos seus dous séculos e medio de duración viuse constantemente debilitado polas disputas internas, ademais da presión exterior exercida por Castela.

Os Reis Católicos emprenderon a guerra de conquista do último territorio musulmán, e que durou dez anos, que concluíu coa incorporación definitiva do Reino de Granada en 1492, dando por finalizada a reconquista.

 

1.6. A cultura e a arte islámicas

 

A relixión islámica é monoteísta, e segundo a tradición revelada polo arcanxo Gabriel a Mahoma (570-632). O libro que recolle de forma literal esta tradición divina é o Corán (lectura), aínda que a súa redacción definitiva realizouse bastante despois da súa morte.

Relixión fortemente relacionada co xudaísmo e cristianismo, xa que xunto aos seus preceptos e dogmas contén narracións do Antigo e do Novo Testamento.

 

A arte, marcado profundamente pola doutrina relixiosa, non contiña a representación de imaxes. Destacan na construción de mesquitas, lugares de oración e recollemento.

 

Empregan o ladrillo e o mamposto recubertos de xeso. Con abundante decoración,  coidaban máis o interior que o exterior. Utilizaban elementos vexetais (atauriques), motivos xeométricos (lacerias) e inscricións epigráficas, xeralmente de textos coránicos.

 

Entre os edificios que nos legaron, destacan a Aljafería de Zaragoza, A Alambra de Granada, A Mesquita de Córdoba, a cidade de Medina Zahara en Córdoba, entre as máis importantes.

 

2. EVOLUCIÓN E DESENVOLVEMENTO DA RECONQUISTA

Este proceso denominado así polos cristiáns para recuperar os territorios ocupados polos musulmáns, apoiábase, dun lado do intento de restaurar a monarquía visigoda, e doutro no espírito de cruzada contra os infieis, reforzado polo nacemento da lenda do lugar da tumba do apóstolo Santiago.

Os distintos reinos da Península Ibérica a finais do século XIII Proceso lento, de case oito séculos de duración, o que deu lugar a diferentes fases.

No século XIII, a situación cambiou coa derrota dos almohades na batalla das Navas de Tolosa no 1212 polo rei castelán Alfonso VIII. Esta vitoria permitiu superar a barreira natural de contención cara ao sur que supoñía o desfiladeiro de Despeñaperros en Sierra Morena, o que implicou un decisivo impulso ao afán de reconquista dos reinos cristiáns.

 

2.1. Os reinos de Castela e Aragón. Século XV

 

A unión das coroas dos reinos de Castela e Aragón nas persoas de Isabel e Fernando, coñecidos como Reis Católicos, foi a lombeirada definitiva para terminar co proceso de reconquista que comezara no século VIII. O único bastión do dominio musulmán que quedaba na Península Ibérica, o reino nazarí de Granada, foi incorporado á coroa de Castela tras unha guerra de dez anos e unha vez asinadas as capitulacións de Santa Fe. O rei nazarí Boabdil entregou as chaves da última cidade musulmá aos Reis Católicos en 1942.

 

Durante a Idade Media imos asistir a unha conxunción de culturas que nos deixaron un legado importante, do que aínda estamos a aprender os usos e costumes das persoas e os pobos daquela época.

 

2.2. O legado islámico

 

Está baseado fundamentalmente nas crenzas, na fe como símbolo da unidade de todo musulmán. A cultura, ligada ao desenvolvemento das cidades e ao papel, alcanzou unha extraordinaria evolución, sobre todo entre os séculos IX a XI.

Nos seus edificios máis importantes, os palacios, pero sobre todo nas mesquitas, dispoñían de bibliotecas onde mestres e discípulos traballaban na análise, o estudo e a tradución ao árabe de todo tipo de manuscritos, incluídos os da antigüidade clásica. Os musulmáns asimilaron pronto o saber dos pobos sometidos, por iso é polo que a súa cultura sexa unha síntese de elementos persas, bizantinos, exipcios e cristiáns, transmitida por medio de copistas mozárabes como o “Códex Toletanus”.

 

Os seus sabios, enfrascados no estudo das ciencias coñecidas na época, avanzaron nos coñecementos das mesmas. Como exemplo, o campo das matemáticas, onde utilizaron o sistema decimal e o cero, aprendido dos hindús: hoxe seguimos utilizando os seus números. Igualmente no idioma que todos falamos na nosa rexión, o español, abundan os termos provenientes do árabe. Esta arabización, reflíctese en numerosos nomes xeográficos: por exemplo, o topónimo A Mancha en árabe significa terra seca.

 

2.3. O legado cristián

 

 

En Castela, avanzada da reconquista, son moi numerosos os castelos e os torreóns, así como as cidades amuralladas, símbolos do proceso e da sociedade feudal.

 

Destacan pola súa notable importancia e monumentalidade as igrexas e catedrais dentro dos distintos estilos de arte visigodo, románico e gótico, cuxos vestixios son moitos ao longo de toda España.

 

Transcendencia tivo a toma de Toledo (1085) por Alfonso VI, cidade onde vivían os musulmáns, xudeus e cristiáns. Pronto se converteu nun importante centro de intercambio cultural, realizando diferentes proxectos de tradución da cultura clásica e alexandrina.

 

Posteriormente, os distintos reis cristiáns, Alfonso VIII, Alfonso IX e Fernando III o Santo, auspiciaron e alentaron este labor intercultural, convertendo á cidade de Toledo a partir do século XII, nun centro multicultural de gran atractivo para os intelectuais do mundo coñecido e en importante lugar de convivencia entre os tres pobos que habitaban a cidade.

 

Atopamos o seu apoxeo na época de Alfonso X o Sabio no século XIII. Rodeado  de científicos, filósofos, xuristas, sabios e eruditos, no que hoxe coñecemos como Escola de tradutores de Toledo traducían ao castelán as obras dos grandes sabios da Antigüidade, para despois pasalas ao latín e poder servir de estudo nas distintas universidades europeas.

 

Do traballo realizado na época de Alfonso X o Sabio destacamos o Código das Sete Partidas, importante obra de recompilación xurídica na que actualizou as leis establecidas en Castela, e as Cantigas a Santa María.

 

2.4. Cortes castelás

 

O nacemento de cortes castelás prodúcese en 1188, León. Convocadas por Alfonso XI, a súa implantación e desenvolvemento no resto dos reinos foi a partir do XIII.

Tratábase de reunións de carácter político e económico, presididas e convocadas polo rei. Reproducían a sociedade estamental con representación da nobreza, o clero e a burguesía das cidades.

Os monarcas convocaban a Cortes cando se tiña que cumprir o establecido nas leis e os foros para determinados momentos, ou porque as circunstancias polas que pasaba o Estado facían necesario xuntar cortes.

 

2.5. Reunión de Cortes

A convocatoria realizábase mediante o despacho de cartas, asinadas polo monarca co seu selo, con remisión das mesmas ás cidades, vilas, lugares de voto, á nobreza e ao clero.

Hoxe no parlamento democrático séguese conservando o nome de Cortes. Neste Parlamento actual está representada a vontade popular, teñen labores lexislativos e realizan o control do goberno da nación.

3. A ARTE ROMÁNICA

 

Estilo artístico da cristiandade da época, considerado o primeiro estilo internacional polo seu desenvolvemento en Europa.

A partir do século VIII, aparece no norte da Península Ibérica o prerrománico, estilo no que destacan edificios como o Palacio de Santa María do Naranco e San Julián dos Prados, ambos en Asturias.

 

A arte románico desenvolverase entre os séculos X e XIII, a súa penetración en terras hispanas prodúcese cara ao século XI. Nesta arte destacan as seguintes etapas:

- Período de formación ou primeiro románico.

- Período de plenitude ou segundo románico.

- Fase final ou tardo-románico.

 

Os elementos que inflúen neste estilo son: a orde feudal, a expansión do monacato e o desenvolvemento das cruzadas, o que vai supeditar a produción artística á construción de igrexas, basílicas e mosteiros.

Entre os trazos principais desta arte, destacan:

 

- Predomina o macizo sobre o van.

- O carácter simbólico da maioría dos seus elementos.

- As súas obras carecen de autor coñecido.

- Son froito de talleres anónimos.

 

Os principais elementos da arquitectura románica son os seguintes:

• Emprega os sillares de pedra como material.
• Usa o arco de medio punto.
• Bóveda de medio canón.

 

Edificios voluminosos de fortes muros, escasamente abertos ao exterior, con interiores escuros. Usábase como medio de defensa, convidan o recollemento.

A planta das igrexas realízanse en forma de cruz latina ou cruceiro, cunha, tres ou cinco naves, nalgunhas igrexas con girola e capelas absidais.

As portas en fachadas con arquivoltas abucinadas.

Os alicerces realízanse con basea, fuste, capitel e imposta, adoitan ser circulares, cuadrifolio, cruciforme e fasciculado.

A pintura e a escultura utilizábanse para ornamentar as igrexas románicas cun sentido de ensino, para formar na doutrina cristiá, a través das imaxes, a un pobo sinxelo e analfabeto.

A pintura adoita ser mural ao servizo da arquitectura, onde destaca o Pantocrator, Cristo en Maxestade, da Igrexa de San Vicente de Tahull en Lérida.

 

3. A ARTE GÓTICA

 

Durante os séculos XIII e XIV o renacer das cidades vai provocar un cambio socio-económico e cultural no que destaca a burguesía, nova clase dominante que desenvolverá unha arte urbana impregnada dun renovado sentimento relixioso máis emotivo e humano.

 

Arquitectura gótica

 

Dentro das características propias desta arte destaca a súa sensibilidade, máis realista e naturalista, influída polo cambio de actitude cristiá, pola divulgación das ideas neoplatónicas e a vinculación que se establece entre Deus e a Luz.

 

Elementos formais: Prodúcense importantes cambios tectónicos para rañar os muros e introducir grandes ventás e rosetóns con magnificas vidreiras iconográficas, por onde irrompe a luz para crear un fondo espazo espiritual cunha atmosfera irreal.

 

Os arquitectos van desenvolver un novo tipo de cuberta: a bóveda de crucería, cuxo empuxe descarga sobre alicerces cruciformes que derivan en alicerces fasciculados, utilízanse os arcos apuntados oxivais.

Para dotar aos edificios dunha gran monumentalidade, no remate das fachadas aparecen pináculos, agullas caladas ou chapiteis cunha decoración exterior máis recargada e abundante.

A planta da catedral adoita ser de cruz latina, con tres ou cinco naves e capelas radiais.

 

Entre as catedrais máis importantes do gótico destacan:

 

- De Reims, de Amiens, de Beauvais de Notre-Dáme de París, en Francia.

- Catedral de Colonia en Alemaña.

 

En España destacan as catedrais de León e de Burgos, con influencia no gótico francés.

 

Escultura gótica

 

Relacionada nun principio co marco arquitectónico, tende a liberarse, adquire maior mobilidade gañando en realismo e naturalismo. A temática adoita ser cristiá, con representación no tímpano do xuízo final ou Cristo triunfante. Exemplos escultóricos do século XIII permanecen nas catedrais de Burgos e León.

 

Pintura gótica

 

Sofre unha importante evolución coa utilización de vidreiras nos paramentos verticais, o que contribúe á desaparición da pintura mural. Vai desenvolver sobre táboa utilizando o amorne, dando orixe aos retablos colocados nos antepeitos do altar.

Dentro dos distintos estilos destacan:

 

- Gótico lineal ou pintura franco-gótica (XIII), ligada á pintura románica.

- Pintura sienesa ou italo-gótica: Giotto, Virxe no trono e retablos; Simone Gótico internacional: Aragón: Luís Dalmau, Virxe dos Consellers, Jaime Huget, Santa Cea, Irmáns Serra, Retablo de Sigena. Castela: Nicolás Francés, retablo Igrexa Maior de Tordesillas.