A educación grega era inevitablemente moito máis informal que o seu equivalente moderno. Antes do século V a.C., a educación estaba en mans de titores privados, o que significaba que só os ricos podían asumila. A excepción á regra era Esparta, que impoñía un sistema uniforme aos nenos e ás nenas, que podería estar en vigor moito antes da época clásica.

Os nenos atenienses comezaban a súa escolarización ao redor dos sete anos. Mentres os seus pais puidesen pagar a matrícula ou non esixían que os seus fillos fosen produtivos.

Como a Atenas democrática esixía aos seus cidadáns que fosen polo menos funcionalmente alfabetizados, moi poucos nenos eran completamente analfabetos.

A educación básica ateniense consistía na lectura e a escritura, a formación física e a música. A lectura e a escritura eran ensinadas polo grammatistes, que se traduce aproximadamente como "mestre de letras". Os alumnos practicaban as letras en tabliñas enceradas cunha pluma chamada stylos. Os anacos de cerámica rotos, chamados ostraka, servían tamén para escribir.

Os gramáticos tamén se ocupaban da literatura, esixindo aos alumnos que aprendesen pasaxes de poesía épica, lírica e dramática. A memorización era un elemento crave no proceso educativo.

O instrumento musical máis popular era a lira ou kithara, que era ensinado por un músico coñecido como kitharistes. A lira tocábase nas celebracións privadas, chamadas simposios, da mesma maneira que hoxe se toca a guitarra nunha festa. Tamén se impartía a educación física, baixo a tutela dun mestre chamado paidotribes. Só uns poucos nenos aprendían a debuxar. Parece que se prestaba pouca atención ás matemáticas. Aínda que Atenas non esixía a educación dos nenos e non se implicaba no plan de estudos, trataba de manter certos valores. En Atenas, era esencialmente responsabilidade do pai asegurarse de que os seus fillos recibisen unha educación adecuada. Se non o facía, segundo unha lei atribuída a Solón, o fillo quedaba liberado da obrigación de manter ao seu pai na vellez.

Coa excepción dos escravos chamados paidagogoi (literalmente "guías de nenos", de onde procede a palabra pedagoxía), que acompañaban aos seus novos amos á escola e sentaban detrás deles na aula, ningún adulto podía entrar na escola.

As competicións patrocinadas publicamente pretendían fomentar o logros dos alumnos. No festival coñecido como Apaturia, por exemplo, outorgábanse premios aos nenos por recitar. Por último, ninguén parece expor ningunha obxección aos castigos corporais, e é moi probable que se aplicase comunmente.

A educación das nenas atenienses era probablemente mínima. A maioría recibía unha formación básica no manexo do fogar, xeralmente das súas nais. Aínda que algunhas mulleres eran capaces de tocar un instrumento musical, como vemos nas representacións da arte grego, é probable que poucas estivesen o suficientemente informadas como para opinar sobre os temas políticos da época. Aínda así, non debemos descartar a posibilidade de que as mulleres atenienses non fosen tan submisas como ás veces se supón.

Noutros lugares do mundo grego, as nenas recibían pouca educación, aínda que pode haber algunhas excepcións. A poetisa Safo, por exemplo, está asociada a unha escola para mulleres novas que floreceu na illa de Lesbos na segunda metade do século VII a.C.

A única sociedade na que as nenas recibían algunha educación a cargo do Estado era Esparta, principalmente de tipo ximnástico e deportivo, como preparación para soportar mellor a maternidade

A educación superior comezaba para os mozos atenienses ao redor dos 16 anos. As principais materias que se impartían eran a retórica e a filosofía. A capacidade de falar en público non só era o selo dun cabaleiro ben educado, senón tamén un atributo vital para calquera que quixese facerse notar nunha sociedade democrática, xa sexa na asemblea política ou nos tribunais de xustiza ou en contextos máis informais como o simposio.

A retórica foi ensinada por primeira vez polos sofistas cara á metade do século V a. C., aínda que a súa importancia xa se observa en Homero, onde a capacidade de persuasión en público é un ben prezado entre os principais guerreiros aristócratas. Os sofistas foron condenados rotundamente por Sócrates, que consideraba a súa formación como contraria ao exercicio da filosofía. Fíxoo en parte porque adoptaron unha postura relativista sobre a moral, mentres que el e o seu alumno Platón eran filósofos idealistas que crían que a virtude non era negociable, por así dicilo. Tes máis información deste tema no apartado do nacemento da filosofía grega, na unidade 5. Do mesmo xeito, o dramaturgo cómico Aristófanes búrlase dos sofistas na súa obra As Nubes transformando con picardía a Sócrates nun sofista por excelencia que ensina aos seus alumnos para facer que o peor caso pareza o mellor, sen ter en conta a verdade. A hostilidade entre os practicantes da retórica e a filosofía perduraría case toda a Antigüidade.

No século IV a.C. empezaron a xurdir escolas de retórica no mundo de fala grega, incluída unha en Atenas dirixida por un orador chamado Isócrates, o que indica que a disciplina alcanzara respectabilidade. Aristóteles tamén instruíu aos seus alumnos en retórica, ademais de en filosofía, e escribiu un tratado moi influente sobre o tema. Cando os estados gregos perderon a súa independencia, a retórica deixou de ter importancia política, pero seguiu sendo o centro da educación superior. Ademais de acoller aos sofistas, mestres itinerantes que residían só temporalmente na cidade, Atenas foi tamén a sede das catro principais escolas filosóficas. As dúas primeiras en establecerse foron a Academia de Platón e o Liceo de Aristóteles. Atenas seguiu sendo un centro filosófico de primeira orde durante o período helenístico e máis aló.

Na antiga Roma non era responsabilidade do Estado, senón de cada familia, educar aos seus fillos. Os aristócratas fixaban as normas e os estilos de todos os aspectos da vida romana, e a educación non era unha excepción. O método aristocrático de educar aos seus fillos converteuse no modelo para todas as clases da sociedade romana.

Educación elemental

Case todos os nenos nados en familias libres, e algunhas nenas, recibían unha educación elemental formal. Ás veces, o propio paterfamilias encargábase da educación dos seus fillos. Na maioría dos casos, era el quen proporcionaba un profesor. A calidade do ensino variaba enormemente, do mesmo xeito que o custo. A opción máis cara era que o paterfamilias comprase un escravo, preferiblemente de fala grega, para que dese clases aos seus fillos en casa. Unha alternativa menos custosa era contratar a un home libre que fose un mestre profesional ou magister para que dese instrución privada aos nenos. Con todo, o método menos custoso para proporcionar unha educación era enviar aos nenos a unha escola de grupo, dirixida polo nivel máis baixo de mestres, o magister ludi (mestre de escola).

Algunhas familias compraban un escravo maior, coñecido como paedagogus, para que acompañase aos nenos á escola e os protexese dos perigos da cidade no camiño. O paedagogus en Roma debía levar os libros de texto dos nenos, asistir ás súas clases para asegurarse de que tanto os alumnos como o profesor traballaban duro e axudar aos estudantes cos seus deberes. Moitos pedagogos convertéronse en membros tan apreciados da familia que acabaron gañando a súa liberdade. Unha vez liberados, os pedagogos a miúdo convertían os seus anos de observación nunha carreira e abrían as súas propias escolas. 

A educación elemental consistía en ler, escribir e facer cálculos sinxelos. Os alumnos aprendían o alfabeto e a reproducir e pronunciar as letras, daquela as sílabas e despois as palabras completas. Dado que un magister pasaba a maior parte do tempo ensinando as letras do alfabeto, tamén se lle coñecía como literato. Os escolares practicaban a escritura do alfabeto en tabliñas de cera, coñecidas como tabellae. Tratábase de marcos de madeira, recubertos de cera de abella e atados con correas de coiro. Os estudantes escribían cun stilus, un instrumento parecido a unha pluma, feito de madeira, metal ou óso, cun extremo en punta para rascar as letras na cera e un extremo atenuado, parecido a unha paleta, para emplastar a cera cara atrás e reutilizala.

Os cálculos aritméticos sinxelos realizábanse nun ábaco, un taboleiro para contar con columnas verticais que representaban cantidades en unidades, decenas e centenas. Os alumnos debían repetir en voz alta, tanto individualmente como ao unísono, as palabras do profesor. Por iso, as aulas eran lugares moi ruidosos. As clases impartíanse por toda a cidade, tanto ao aire libre como á sombra das columnatas públicas. Dado que estas habilidades básicas eran todo o que un neno necesitaba para ser un cidadán produtivo e, no caso dun neno, un soldado, as familias con poucos medios e poucas esperanzas para os seus fillos non pagaban pola educación máis aló do nivel elemental.

A escola do gramático

A seguinte etapa era a escola do grammaticus, que adoitaba ser un escravo ou un liberto. Neste nivel de educación superior, os estudantes lían e interpretaban literatura tanto en grego como en latín, xa que se esperaba que os romanos ben educados fosen bilingües. Non había unha idade fixa para que os estudantes completasen a educación elemental ou a gramatical.

O Retor

No seguinte nivel de educación, o alumno estudaba cun retórico, un mestre que adestraba aos alumnos na arte de falar en público. O retórico cobraba os honorarios máis altos de todos os tipos de mestres. A formación retórica comezaba cando o retórico aceptaba comezar a instrución, ou tan pronto como a familia podía afrontar o gasto. Os mellores e máis custosos retóricos eran gregos. Os alumnos aprendían a mellorar a súa dicción e a proxectar a súa voz. 

Os retóricos animaban aos alumnos para preparar discursos que incluísen refráns enxeñosos e que fixesen referencia a personaxes e situacións coñecidas da literatura. A miúdo presentábanse aos alumnos situacións coñecidas do mito ou a literatura e pedíaselles que argumentasen a favor das accións dun personaxe, primeiro, e doutro, despois. Era un reto crear un argumento novo e convincente. Do mesmo xeito, os alumnos debían argumentar ambos os lados das cuestións xurídicas. A proba final consistía en preparar e pronunciar unha declamatio, unha oratoria formal realizada para o retórico. Unha vez que se lograba isto, o estudante estaba preparado para os retos dunha carreira pública nos tribunais de xustiza, o exército, nas asembleas políticas e mesmo no propio Senado.

Estudos avanzados

Os novos oradores máis ricos e dotados buscaban ocasionalmente formación adicional no estranxeiro, nos grandes centros de aprendizaxe gregos. Alí non só perfeccionaban o seu grego, senón que tamén estudaban retórica avanzada, ou ingresaban nunha das grandes escolas de filosofía de Atenas. Sen dúbida, algúns mozos non se aplicaron aos seus estudos e malgastaron o diñeiro dos seus pais unha vez que chegaron a Grecia, pero outros regresaron a Roma e utilizaron a súa educación avanzada para brillar como políticos, avogados e intelectuais destacados da súa época.