A epopea nacional da mítica Roma, a Eneida de Virxilio, narra a chegada a Italia do príncipe troiano Eneas. Aínda que a Eneida foi escrita baixo o mandato do emperador Augusto, entre o 29 e o 19 a. C., a historia que conta remóntase moito máis atrás no tempo, pois relata os sucesos que derivaron na fundación de Roma, séculos antes da época de Augusto. Segundo a Eneida, os sobreviventes da cidade caída de Troia agrupáronse baixo o mando de Eneas, fuxiron da morte segura a mans das tropas aqueas. Viviron, a continuación, unha serie de aventuras polo Mediterráneo, incluída unha parada na recentemente fundada Cartago, baixo o goberno da raíña Dido, e finalmente chegaron á costa italiana. Crese que os troianos desembarcaron ao suroeste de Roma, probablemente en Laurentum, ou noutras versións, en Lavinium, lugar que recibe o nome de Lavinia, filla do rei Latino, con quen casou Eneas.

A chegada de Eneas iniciou unha serie de conflitos armados contra un rei chamado Turno, polo matrimonio de Lavinia. Antes da chegada de Eneas, Turno estaba prometido a Lavinia, e como esta casou con Eneas, iniciouse o conflito. Finalmente, Eneas gañou a guerra e matou a Turno, o que concedeu aos troianos o dereito para quedar e asimilarse aos pobos locais.

O novo fillo de Eneas, Ascanio, tamén coñecido como Iulo, pasou a fundar a cidade de Alba Longa e a liña de reis albanos que encheron o baleiro cronolóxico entre a saga troiana e a fundación tradicional de Roma no século VIII a. C.

Virxilio establece comparacións entre o emperador Augusto e Eneas, pintándoos a ambos como fundadores de Roma. A Eneida tamén contén profecías sobre o futuro de Roma, as conquistas de Augusto, os seus antepasados e doutros romanos famosos. O escudo de Eneas representa mesmo a vitoria de Augusto en Actium no ano 31 a. C. Virxilio escribiu a Eneida nunha época de grandes cambios políticos e sociais en Roma, coa caída da república e unha guerra civil desgarrando a sociedade e facendo que moitos se cuestionasen a grandeza de Roma.

Neste contexto, Augusto instituíu unha nova época de prosperidade e paz guiada pola reintroducción dos valores morais tradicionais romanos. A Eneida considerouse un reflexo deste obxectivo ao presentar a Eneas como un home devoto e leal ao seu país e á súa grandeza, en lugar de preocuparse polos seus propios beneficios persoais.

A Eneida tamén lexitima miticamente o goberno de Xulio César e, por extensión, o do seu fillo adoptivo, Augusto, ao inmortalizar a tradición que rebautizou ao fillo de Eneas co nome de Iulo, converténdoo nun antepasado da familia de Xulio (Iulius) César.

Os antigos romanos eran moi respectuosos coa tradición e as prácticas ancestrais que veneraban ao fundador de Roma, Rómulo, aínda que este asasinara ao seu irmán Remo. De feito, o mito de Rómulo e Remo foi decisivo para a construción da identidade romana e importante no desenvolvemento dos seus valores e visión do mundo.

Non existe unha única versión do mito dos dous irmáns Rómulo e Remo. É posible que se basease nun antigo culto aos lobos que, nalgún momento, converteuse no mito fundacional da cidade de Roma. Os arqueólogos atoparon probas dun santuario a Rómulo e Remo no corazón da antiga cidade, o que indica que se lles rendeu culto nunha data temperá. Había moitas cerimonias dedicadas ao dúo, como a Lupercalia. Con todo, moitos romanos non estaban seguros da orixe destes rituais e festivais.

A lenda conta que despois de varias xeracións de monarcas albanos, descendentes da dinastía que fundara Iulo, o fillo de Eneas, aparece o rei Procas como pai de Numitor e Amulio. Á morte de Procas, Numitor converteuse en rei de Alba Longa, pero Amulio capturouno e enviouno a prisión. Como se lle profetizou ao rei Amulio que calquera fillo home que Rea Silvia, a filla de Numitor, dese a luz quitaríalle o poder, tamén obrigou a Rea Silvia, a converterse nunha sacerdotisa vestal (as vestais tiñan obligación de manterse virxes baixo pena de seren enterradas vivas ), para que non tivese fillos. Durante moitos anos, Amulio foi o rei.

Segundo a versión xeralmente aceptada do mito, o pai dos famosos xemelgos foi o deus da guerra romano, Marte, que entrou no recinto das vestais é xuntouse a Rea Silvia. Cando se decatou de que Rea Silvia estaba embarazada, Amulio enfureceuse e ordenou que os xemelgos fosen expostos; é dicir, abandonados á súa sorte, unha forma común de infanticidio en Roma ao longo da súa historia.

Ordenouse a un servente que levase aos nenos nunha cesta e os abandonase. Non obstante, o criado apiadouse deles e colocou a cesta cos xemelgos no río Tíber. Os nenos foron río abaixo flotando na cesta e así os atopou unha loba, que os aleitou. Máis tarde foron criados por un pastor. De mozos, volveron a Alba Longa, mataron ao usurpador e restauraron ao seu avó no trono, de forma que se cumpría así a profecía. Logo partiron en busca dunha nova cidade e finalmente detivéronse nun lugar do río Tíber.

O asasinato de Remo

Segundo o gran historiador Tito Livio, os dous irmáns empezaron a discutir sobre o emprazamento da cidade proposta. Rómulo quería establecer a cidade no monte Palatino, mentres que Remo quería fundala no monte Aventino. Chegaron a un compromiso e decidiron que lles farían caso aos presaxios dos deuses. Acordaron seleccionar o emprazamento que elixise o que vise máis paxaros, un método de adiviñación etrusco habitual.

Remo viu seis paxaros, mentres que Rómulo afirmou ver máis dunha ducia. Con todo, Remo negouse a recoñecer os presaxios dos deuses e decidiu construír a súa cidade nun outeiro veciño do seu irmán Rómulo. Os dous homes e os seus seguidores comezaron a enfrontarse. Rómulo, que era o máis astuto dos dous, comezou a construír un foso e unha muralla ao redor do seu asentamento. Remo comezou a burlarse disto e saltou por encima dos muros en sinal de desprezo aos esforzos do seu irmán. Isto levou a unha pelexa. Un dos partidarios de Rómulo golpeou ao seu xemelgo cunha pa e matouno inmediatamente.

Outra versión do mito di que os deuses golpearon a Remo ata matalo. Livio conta que Rómulo sentiuse apesarado pola morte do seu irmán e enterrouno coa debida honra. A morte de Remo chegou a ser considerada como a fundación de Roma. Rómulo converteuse no rei do seu asentamento e resultou ser un gran líder guerreiro que ampliou enormemente a súa cidade. Déuselle o seu nome, e de aí provén o nome de Roma.

Crese tamén que conquistou aos sabinos e a Alba Longa. Tamén se cre que Rómulo fundou moitas das institucións políticas de Roma, como o Senado, a división da poboación nas ordes de plebeos e patricios e moitas das leis de Roma. O final de Rómulo non está moi claro e cóntanse versións distintas: ben ascendeu aos ceos, ben desapareceu nunha tormenta ou ben, segundo din outros, foi asasinado polos senadores e enterrado no Foro.