Cando Lowell entrou no debate sobre Marte, a finais do século XIX, a crenza sobre a existencia de vida nese planeta era xeneralizada. Porén, foi el en particular quen malinterpretou os "canali" do seu mestre e dotou aos elementos lineais sobre a superficie do Planeta Vermello da condición de verdadeiros canais, o que representaba unha proba experimental, non xa da existencia de vida, senón de vida en estado avanzado. Cun razoamento impresionante polo simple, Lowell suxeriu que a existencia de estruturas complexas implicaba a presenza de enxeñeiros e que o feito de que houbese canais supoñía que había necesidade de irrigación e, por tanto, escaseza de auga.
Richard Corfield. La vida de los planetas
Le o texto con atención e responde as seguintes preguntas: 1. Resume brevemente o texto nun máximo de tres liñas. 2. Hoxe sabemos que as supostas canais de Marte eran antigos cursos de auga. Agora esa auga non é visible. Reflexiona cos teus compañeiros sobre o posible destino desta auga. 3. Estarías disposto a ir a Marte? Investiga canto tempo levaría a viaxe antes de tomar unha decisión. 4. Que planeta do Sistema Solar che gustaría visitar? Por que? Cres que sería posible?
Marte forma parte do Sistema Solar, o conxunto de corpos celestes que nos acompañan na nosa viaxe polo Universo. Os sistemas planetarios teñen unha estrutura similar cunha, ou varias, estrelas centrais, planetas con ou sen satélites, asteroides y cometas. O Sistema Solar posúe dúas características que o fan especial; en primeiro lugar é o noso, algo que xa o fai interesante; pero ademais é o máis próximo, polo que resulta máis fácil de investigar.
As estruturas do Sistema Solar orixináronse hai uns 4 600 millóns de anos a partir dunha nebulosa varrida por unha gran explosión. Vaiamos por partes. Hai explosións no Universo? Pois si, moitas estrelas de gran tamaño rematan a súa vida estoupando nun proceso chamado nova ou supernova.
Cando estoura unha supernova, ou unha nova, os compoñentes da estrela saen despedidos en todas direccións e serven de xérmolo para formar outras estrelas e planetas. Como o seu nome indica a supernova é moito máis intensa que a nova, unhas 100 veces máis brillante, e ademais a supernova adoita significar a destrución completa da estrela.
Tras estoupar a supernova os materiais que formaban a estrela empezaron a moverse polo espazo ata atopar unha nebulosa. O material da supernova o e da nebulosa únense e comezan a xirar: é a orixe do noso sistema planetario segundo a Teoría Nebular.
NASA. ExocometsAroundBetaPictoris-ArtistView(Dominio público) Nesta imaxe vemos o aspecto posible do Sistema Solar antes de que os planetas eliminaran os residuos das súas órbitas. No centro o Sol xa brillaba.
A maior parte da masa concéntrase na parte central dando lugar ao Sol. Unha mínima parte do material que segue xirando no exterior, serán os planetas. Cando a masa do Sol alcanza un valor mínimo empezan a producirse reaccións termonucleares que acenden a nosa estrela. Xa temos o Sol, pero falta explicar a orixe dos planetas.
Pensemos por un momento nun material xirando ao redor da estrela. É lóxico pensar que moitas das partículas que xiran irán chocando unhas con outras. Este foi o mecanismo polo que foron aparecendo os primeiros anacos de planetas, os planetésimos. A medida que se facían maiores máis anacos chocaban con eles aumentando a súa masa ata que conseguiron eliminar todos os restos de partículas da súa órbita: acaba de nacer un planeta. Durante o período que durou a formación do Sistema Solar os planetas eran lugares terroríficos, continuamente golpeados por asteroides de maior ou menor tamaño, con todo o espectáculo debeu ser abraiante.
A Teoría Nebular é unha teoría científica e como tal ten que ter moitas probas a favor e ningunha que demostre que é falsa. Por exemplo, se a Teoría Nebular é certa:
A primeira vez que se propón a Teoría Nebular, no século XVII, non tiña nin categoría de teoría, era unha hipótese. Unha idea pendente de comprobar. No século XXI as probas a favor da hipótese son tantas que pasou a chamarse paradigma: o maior nivel de seguridade dentro da Ciencia. Os paradigmas son teorías que explican moitos fenómenos e que son capaces de predicir acontecementos. Como calquera teoría científica un paradigma pode rematar demostrándose falso, pero é difícil porque ten moitas probas a favor.
Volvendo ao noso paradigma, a Teoría Nebular implica que debemos atopar no Universo sistemas planetarios en formación. E así sucede. A NASA ten toda unha colección de imaxes das distintas etapas na formación destes sistemas.
É a estrela central do Sistema Solar. Trátase dunha estrela de tamaño medio, pero que aínda así concentra a maior parte da masa do Sistema Solar.
Algúns datos do Sol
Diámetro
1 392 000 km (109 veces máis ancho cá Terra)
Temperatura superficial
5 500ºC
Temperatura do núcleo
15 000 000ºC
Día Solar
27 días terrestres
Velocidade de translación ao redor do núcleo da Vía Láctea
792 000 quilómetros por hora
Máis aló dos números, o Sol é fundamental para o mantemento da vida na Terra. É quen nos achega a maior parte da radiación que mantén a nosa temperatura e é a fonte de enerxía da maior parte dos ecosistemas terrestres. Do Sol proceden tamén radiacións que poden producir danos nos seres vivos, son as radiacións máis enerxéticas como a ultravioleta ou os raios gamma.
A dinámica solar ofrécenos espectáculos grandiosos nas eclipses coa visualización das fulguracións solares. Pero, que é unha eclipse e como se produce?
A zona vermella é a sombra da Terra avanzando sobre a Lúa nunha eclipse lunar
Unha eclipse prodúcese cando un planeta, ou un satélite, se interpón no camiño da luz procedente do Sol. Nunha eclipse solar por exemplo, a Lúa situarase entre o Sol e a Terra tapando a luz solar. Nunha eclipse lunar será a Terra quen se interpoña entre o Sol e a Lúa.
Dependendo da superficie tapada na eclipse falamos de eclipse total ou parcial.
Agora que sabemos que son as eclipses igual a pregunta que pode vir a cabeza é por que non hai eclipses todos os meses se a Lúa se sitúa unha vez ao mes entre o Sol e a Terra.
A observación das eclipses esixe moito coidado. A redución de luminosidade dá unha falsa sensación de seguridade polo que podemos sufrir danos irreparables nos ollos.
Isto non significa que non podiamos ver unha eclipse. Para ver unha eclipse lunar basta con poñer filtros no noso telescopio. Para ver unha eclipse solar teremos que proxectar a eclipse sobre unha superficie. Na imaxe da dereita podedes ver unha eclipse solar proxectada sobre unha mesa no instituto de Ponteceso.
Uns prismáticos e unha caixa, ferramentas suficientes para proxectar unha eclipse. Os carteis que voan por todas partes advirten do risco de mirar ao Sol sen protección.
NASA. Planeta Mercurio(Dominio público) Fotomontaxe a partir das imaxes da sonda Mariner 10.
Mercurio
O planeta máis próximo ao Sol e quen máis sofre as consecuencias da nosa estrela. O Sol deixou a Mercurio sen atmosfera que o protexa dos impactos dos materiais que viaxan pola galaxia e, provocou unha redución tan grande da súa velocidade de rotación que Mercurio ten un día eterno de case 59 días terrestres. Como consecuencia desta baixa velocidade a diferenza entre as temperaturas diurnas e nocturnas de Mercurio son altísimas. (420ºC e día e 180ºC baixo cero de noite). Mercurio tarda 88 días terrestres en rotar ao redor do Sol.
Cun diámetro parecido ao da Terra, a temperatura superficial de Venus, 500ºC, é demasiado elevada para que exista auga doce na súa superficie. Atendendo ás súas características podemos afirmar que Venus está demasiado próximo ao Sol para permitir vida. As sondas Venera, enviadas pola antiga URSS, foron as primeiras en aterrar noutro planeta e enviar imaxes da súa superficie que, por certo, resultou ser moi similar á Terra. O ano de Venus dura 224 días, mentres que o día leva 243 días terrestres. Venus ten, por tanto, un ano máis curto có día.
O único planeta do Sistema Solar con auga sólida, líquida e gasosa xa que estamos a unha distancia suficiente para non abrasarnos e, non tanta como para conxelarnos.
Cun diámetro próximo á metade da Terra é, xunto coa Lúa, un dos referentes na carreira espacial. O día marciano dura algo máis de 24 horas e o ano uns 680 días. O estudo de Marte permitiunos ver unha diferenza importante entre os hemisferios norte e sur xa que o hemisferio norte está máis elevado. Esta estrutura parece demostrar a existencia dun antigo océano marciano, posto que no hemisferio norte están claramente marcados o que deberon ser cursos de auga, ríos que desembocaban no mar.
Entre Marte e Xúpiter atopamos un conxunto de rochas que se moven en órbita ao redor do Sol: é o Cinto principal de asteroides, posiblemente un planeta fallido. A teoría máis aceptada para a existencia desta estrutura implica a Xúpiter; foi este planeta quen evitou que os asteroides do cinto poderan formar un planeta.
Estes asteroides teñen unha órbita estable ao redor do Sol pero tamén son unha posible fonte de perigos. Se algo golpease un destes asteroides podería rematar facéndoo chocar contra nós.
Ao longo da historia da Terra os impactos de asteroides non son raros, o máis famoso, hai 65 millóns de anos golpeou no golfo de México e acabou de extinguir aos dinosauros. Se ese asteroide, duns 10 ou 12 quilómetros de longo, tivo un efecto tan intenso, que pasaría se Ceres, con case mil quilómetros de diámetro, colisionara coa Terra? Preocupados?
Neste enlace tes a posibilidade de identificar asteroides que poden impactar contra a Terra. (Enlace)
Este outro enlace permite calcular os efectos do impacto dun asteroide sobre a Terra, e podes elixir o lugar e o tipo de impacto. (Enlace)
Por último podes colaborar nun proxecto de Ciencia cidadá que intenta identificar asteroides próximos á Terra.
Non só os asteroides poden chegar a chocar coa Terra, as partículas máis pequenas tamén poden facelo dando lugar a estrelas fugaces ou meteoritos. A diferenza entre ambos os termos é moi sinxela. As estrelas fugaces son pequenos anacos de materiais que entran na atmosfera desintegrándose nela mentres deixan un rastro luminoso. Os meteoritos son anacos algo maiores que, deixando tamén o rastro luminoso, non acaban de desintegrarse e chegan á Terra.
Os meteoritos poden darnos moita información sobre o Sistema Solar xa que a maioría son restos da época de formación deste. Aínda que a observación de meteoritos e estrelas fugaces é unha cuestión aleatoria, hai épocas do ano nas que resulta moito máis fácil velos. Nesas datas só temos que mirar o ceo e gozar. Pensade que as distintas cores do rastro, que fan máis fermoso o espectáculo, serven ao investigador para coñecer a natureza do material que as forma.
O maior planeta do Sistema Solar é un dos máis espectaculares cun telescopio astronómico sinxelo.
Dende Xúpiter todos os planetas exteriores ao Cinto Principal de asteroides comparten características: Son xigantes, moito máis grande cós interiores, están formados maioritariamente por gases e teñen aneis. Xúpiter e Saturno rotan a tal velocidade que o seu día se corresponde cunhas dez horas terrestres.
Saturno é un planeta tan pouco denso que flotaría na auga.
A pesar de ser moito máis grandes cá Terra, Xúpiter ou Saturno teñen unha densidade moi baixa. A explicación a esta característica está na Teoría Nebular.
Por que os planetas exteriores están formados por gases e son tan pouco densos?
Famoso polo seu anel perfectamente visible cun telescopio astronómico sinxelo.
Titán, un dos satélites de Saturno, ten unha atmosfera parecida á que debeu ter a Terra na súa orixe. Febe, outro dos satélites, é en realidade un asteroide atrapado por Saturno.
Ademais de planetas hai outros corpos que xiran ao redor do noso Sol:
NASA. Pluto and his Moons(Dominio público)Planetas ananos como Plutón e Caronte, o seu satélite.
Non cumpren as condicións para ser un planeta: Ou non son suficientemente esféricos, ou non xira ao redor do Sol ou non son o corpo principal da súa órbita. Este último é o problema de Plutón; o seu satélite, Caronte, tería as mesmas características que Plutón para ser un planeta: son parecidos en forma e tamaño. Como non podemos elixir, ambos serán considerados planetas ananos e non planetas.
NASA. Cometa Ison(Dominio público) Cometas. Son corpos celestes de pequeno tamaño formados por auga, rocha e outros compoñentes. A principal característica dos cometas é que as súas órbitas ao redor do Sol son moi elípticas. Pasan moi preto do Sol nunha fase da súa órbita, mentres noutras están máis aló da órbita de Plutón. Cando están lonxe do Sol os materiais dos cometas están conxelados, pero, a medida que se acerca a el, a temperatura vai aumentando e os materiais se desconxelan dando lugar á cabeleira do cometa. Esta estrutura vai sempre en dirección contraria ao Sol xa que é el quen a produce coa súa radiación.
Antes de rematar o tema fagamos un pouco de historia. A Ciencia experimental avanza a medida que imos sendo capaces de obter evidencias que soporten as nosas ideas. Pero ademais tamén o fai sobre teorías falseadas ou superadas que no seu momento parecían moi reais.
Se damos un paseo cun neno pequeno e lle preguntamos se se move a Terra seguramente responderá que non. O sentido común di que a Terra está parada e que o Sol e o resto dos astros se moven ao redor dela. É o modelo xeocéntrico do Sistema Solar, a primeira explicación científica sobre a estrutura do ceo segundo a cal a Terra estaba no centro do Universo e o resto dos astros xiraban en torno a ela. Fixeron falta moitos anos de observacións, e figuras con gran determinación como Galileo, para desterrar o modelo xeocéntrico e comprender que a realidade responde a un modelo heliocéntrico (Co Sol no centro do Sistema Solar.)
A observación das eclipses esixe moito coidado. A redución de luminosidade dá unha falsa sensación de seguridade polo que podemos sufrir danos irreparables nos ollos. 
.jpg "Xúpiter")
