Sintaxe e semántica

Introdución

A sintaxe semántica estuda como a estrutura das oracións inflúe na súa interpretación. A mesma secuencia de palabras pode dar lugar a significados distintos dependendo da maneira en que organizamos os elementos.

Un dos problemas máis frecuentes nesta relación é a ambigüidade estrutural, que ocorre cando unha oración admite varias interpretacións. Por exemplo, en “O profesor mirou o estudante coa lupa”, non queda claro se o estudante ten a lupa ou se o profesor a usou para observalo. A sintaxe semántica explora como os falantes resolven estas ambigüidades e como os sistemas de intelixencia artificial tentan imitalos.

Conceptos fundamentais.

Na análise de como construímos sentido é fundamental a distinción entre tema e rema; con estes dous termos distinguimos a información coñecida da información que adquirimos, é dicir, aquilo de que se fala (tema) e a nova información que se achega (rema). Por exemplo, na frase “As Illas Cíes teñen praias paradisíacas”, “As Illas Cíes” é o tema porque xa é unha referencia coñecida, mentres que “teñen praias paradisíacas” é o rema porque introduce información nova. A correcta estruturación de tema e rema facilita a progresión temática dun texto, permitindo que a información se constrúa de forma lóxica e sen repeticións innecesarias.

A valencia verbal tamén desempeña un papel clave na sintaxe semántica. Non todos os verbos requiren o mesmo número de elementos para formar unha oración gramaticalmente correcta. Podemos diferenciar:

Verbos intransitivos, que non precisan complementos, como “nevar” (“Onte nevou en Lugo”).
Verbos transitivos, que esixen un complemento directo, como “ler” (“María leu un libro”).
Verbos ditransitivos, que requiren dous complementos, como “dar” (“O avó deulle un agasallo ao seu neto”).

Os elementos que acompañan os verbos reciben o nome de actantes, que poden ser obrigatorios ou optativos. Para analizar estas relacións, empregamos o concepto de argumentos e adxuntos. Os argumentos son os elementos esenciais para completar o significado do verbo (suxeito, obxecto directo ou indirecto), mentres que os adxuntos achegan información adicional sobre tempo, lugar ou modo, sen ser imprescindibles. Por exemplo, en “Xoán levou o can ao monte onte”, “Xoán” é o suxeito e “o can” é o obxecto directo (argumentos), mentres que “ao monte” e “onte” son adxuntos que engaden información pero poden omitirse sen alterar a gramaticalidade.

Segundo o número de argumentos, os verbos poden clasificarse en

avalentes: non teñen ningún argumento esixido, por exemplo os verbos impersonais de fenómeno atmosférico: chove, orballa, neva.
monovalentes: teñen un único argumento normalmente o suxeito, por exemplo, os verbos intransitivos: o ascensor xa funciona, o tempo voa.
bivalentes: aqueles que precisan de dous argumentos normalmente transitivos, por exemplo: a aseguradora tramitou o contrato.
trivalentes: aqueles que precisan de tres argumentos, por exemplo os ditransitivos: a compañía telefónica enviounos a factura.
tetravalentes: aqueles que precisan de catro argumentos, por exemplo os verbos de traslado: o comprador tranferiu o importe dende a súa conta á conta da compañía.

Roles semánticos

Outro aspecto clave son os roles semánticos, que describen as funcións dos participantes dentro dunha oración. Entre os máis habituais están:

Axente: Participante que realiza deliberadamente a acción; por exemplo, Xan en Xan leu o libro.
Paciente: Participante que sofre a acción e cambia de estado ao final; por exemplo, “o tractor” en A roca aplastou o tractor.
Tema ou Participante: Participante no que se realiza a acción, sen cambio de estado; por exemplo, “as mazás” en Gústanme moito as mazás.
Experimentador: Entidade que recibe un estímulo sensorial, cognitivo ou emocional; por exemplo, Susana en Susana escoitou a canción.
Instrumento: Participante usado para realizar a acción; por exemplo, “un par de tesoiras” en O alcalde cortou a cinta cun par de tesoiras.
Ubicación: Lugar onde ocorre a acción; por exemplo, “no parque” en Os nenos xogan no parque.
Dirección ou Meta: Lugar cara ao cal se dirixe a acción; por exemplo, “cara ao oásis afastado” en A caravana continuou cara ao oásis afastado.
Destinatario: Participante que recibe algo, asociado a cambios de posesión; por exemplo, Xan en Enviei a carta a Xan.
Fonte ou Orixe: Lugar de onde provén a acción; por exemplo, “dende o centro” en O foguete foi lanzado dende o centro.
Tempo: Momento no que ocorre a acción ou estado; por exemplo, “onte” en O foguete foi lanzado onte.
Beneficiario: Entidade para cuxa beneficio se realiza a acción; por exemplo, “a miña noiva” en Cocinei un rosco para a miña noiva.
Modo: Maneira na que se realiza a acción; por exemplo, “con gran urxencia” en Con gran urxencia, Lourdes chamou ao 112.
Causa: Entidade preexistente considerada como causa da acción; por exemplo, “a torta” en Carlos comeu a torta porque levaba tempo sen comer.
Finalidade ou Propósito: Meta non preexistente pola que se realiza a acción; por exemplo, “para gañar o concurso” en Carlos comeu a torta para gañar o concurso.
Companía: Entidade animada que participa xunto co axente, paciente ou causa; por exemplo, “cos seus amigos” en Chegou cos seus amigos.

Non contamos aínda cunha lista consensuada e poden existir cambios nos termos; con todo comprender os roles semánticos axuda a interpretar oracións e a evitar confusións e determinar a súa estrutura sintáctica, xa que os dous elementos funcións e roles semánticos están relacionados. Por exemplo, na frase “O barco afundiu a illa”, parece que a illa foi afundida polo barco, pero esta estrutura non ten sentido. O lóxico sería reformular a oración ou engadir elementos como “O barco afundiu preto da illa”.

A sintaxe semántica tamén se reflicte na orde dos elementos dentro dunha oración, que pode modificar o significado ou darlle énfase a certas palabras. En galego, “María só veu a Xoán” non significa o mesmo que “Só María veu a Xoán”. O desprazamento de palabras dentro da oración pode alterar o foco informativo, permitindo destacar ou matizar certas ideas en función do contexto comunicativo.

Intelixencia artificial e sintaxe semántica.

A intelixencia artificial precisa comprender a relación entre sintaxe e semántica para xerar contidos que sexan lexibles e coherentes. Os modelos de procesamento da linguaxe natural (PLN) analizan grandes corpus textuais para identificar patróns e reproducilos de maneira natural. Por exemplo, un asistente virtual debe recoñecer se a consulta “Que tempo fai en Santiago?” require unha resposta meteorolóxica e non información histórica sobre a cidade.

Visualización da interacción semámtica IA-Linguaxe

Os algoritmos baseados en redes semánticas permiten que os sistemas relacionen conceptos e establezan conexións lóxicas entre eles. Isto explícase na tradución automática: se un tradutor en liña atopa a palabra “estrela”, debe decidir se se refire a un corpo celeste ou a unha persoa famosa en función do contexto. Os estruturadores semánticos axudan a evitar erros deste tipo, garantindo unha maior precisión.

Tamén é fundamental a cohesión discursiva nos textos xerados automaticamente. Se unha IA responde a un usuario, debe manter unha progresión lóxica e evitar repeticións incoherentes. Sen estruturadores semánticos, os textos xerados poderían carecer de unidade, afectando a súa comprensibilidade.

A interrelación entre sintaxe e semántica non só permite construír textos ben estruturados, senón que tamén facilita a comprensión da linguaxe en distintos contextos. No ámbito educativo, aplicar estes coñecementos axuda a mellorar a expresión escrita e a interpretación de textos complexos. No contexto dixital, comprender como funcionan os estruturadores semánticos permite analizar criticamente os contidos xerados por intelixencia artificial e evitar malentendidos. Dominar estes aspectos significa non só mellorar as habilidades lingüísticas, senón tamén desenvolver unha mirada máis crítica e reflexiva ante a información que xestionamos a diario.

Lectura facilitada

Que é a sintaxe semántica?

A sintaxe semántica estuda como a orde das palabras nas oracións cambia o seu significado. Ás veces, unha frase pode ter dúas interpretacións diferentes porque a súa estrutura non é clara.

Por exemplo, pensa na frase: “O profesor mirou o estudante coa lupa”. Aquí hai dúas posibles interpretacións:
- O profesor usou unha lupa para mirar ao estudante.
- O estudante tiña unha lupa.

Para evitar confusións, usamos palabras ou cambios na orde das frases que axuden a dar máis claridade.

Como organizamos a información nunha frase?

Cando falamos ou escribimos, sempre organizamos as ideas. Distinguimos entre dúas partes:

O tema, que é a parte da frase que xa coñecemos.
O rema, que é a información nova que se nos dá.

Por exemplo, na frase:
“As Illas Cíes teñen praias moi bonitas.”
- “As Illas Cíes” é o tema porque xa sabemos que existen.
- “Teñen praias moi bonitas” é o rema porque nos dá unha nova información sobre elas.

Se organizamos ben o tema e o rema, os textos serán máis claros e fáciles de entender.

Como funcionan os verbos nas oracións?

Os verbos necesitan palabras ao seu redor para que as oracións teñan sentido. Algúns verbos precisan máis palabras ca outros.

Exemplos:
- “Nevar” non precisa ningunha palabra máis. (“Onte nevou”).
- “Ler” precisa polo menos un obxecto (“María leu un libro”).
- “Dar” precisa dúas cousas: o que se dá e a quen (“O avó deulle un agasallo ao neto”).

As palabras que acompañan os verbos chámanse argumentos. Outras palabras que dan máis detalles pero non son obrigatorias chámanse adxuntos.

Exemplo:
“Marcos levou o can ao parque pola tarde.”
- “Marcos” e “o can” son argumentos.
- “Ao parque” e “pola tarde” son adxuntos, porque podemos quitalos e a oración segue tendo sentido.

Que funcións teñen as palabras nunha oración?

Cada palabra nunha oración pode ter un papel distinto. Aquí tes algúns exemplos de funcións que teñen as palabras:

Axente: fai a acción. (“Uxía abriu a porta.”)
Paciente: recibe a acción. (“A porta foi aberta por Uxía.”)
Instrumento: é usado para a acción. (“Uxía abriu a porta coa chave.”)
Destino: indica cara a onde vai algo. (“Uxía levou os libros á biblioteca.”)

Se non entendemos ben estes roles, podemos interpretar mal unha frase. Por exemplo:
“O barco afundiu a illa.”
Parece que a illa se afundiu, pero esta frase non ten sentido. O correcto sería:
“O barco afundiu preto da illa.”

A orde das palabras cambia o significado?

Si! Se cambiamos a orde das palabras, podemos cambiar o significado dunha frase.

Exemplo en galego:
- “María só veu a Xoán.” → María viu só a Xoán, pero quizais había máis persoas.
- “Só María veu a Xoán.” → Ningunha outra persoa veu, só María.

Pequenos cambios na orde poden modificar moito o significado da frase!

Que ten que ver a intelixencia artificial con isto?

As máquinas, como os tradutores automáticos ou os asistentes virtuais, tamén intentan comprender a sintaxe semántica para responder ben ás nosas preguntas.

Exemplo:
Se lle preguntas a un asistente virtual “Que tempo fai en Santiago?”, debería saber que queres unha predición meteorolóxica e non información sobre a historia da cidade.

Para iso, os programas usan redes semánticas. Estas redes axudan as máquinas a entender que algunhas palabras están relacionadas.

Exemplo:
Se un tradutor automático atopa a palabra “estrela”, debe decidir se significa unha estrela do ceo ou unha persoa famosa.

Sen estas ferramentas, as máquinas poderían xerar textos sen sentido ou mal traducidos.

Por que é importante aprender isto?

Se comprendemos como funciona a sintaxe semántica, podemos:

Explicarnos mellor ao escribir e falar.
Ler textos con máis claridade e identificar o seu significado.
Evitar malentendidos ao comunicar ideas.
Ser máis críticos coas respostas das intelixencias artificiais.

Dominar estes conceptos axudarache a mellorar a túa comprensión da lingua e a tomar decisións máis acertadas cando empregues textos ou ferramentas dixitais!