3.4 Variacións rítmicas

Do mesmo xeito que as variantes harmónicas resultante inabarcables no marco dunha sinxela ODE outro tanto pasa coas rítmicas. Temos patróns rítmicos que definen danzas de todo tipo e época, que podemos aplicar aos nosos temas: Pavana, Sarabanda, ritmo turco, tango, samba, reggae…

Outros serven para expresar lixeireza ou pesadez, a chamada do destino, o galop, e moitos outros significados.

Ademáis as variacións riítmicas adoitan obrigar facer variación melódicas ao ter que adaptar a melodía a novos metros ou células rítmicas.

Dentro de todo este enorme abano de posibilidades imos concretar a nosa proposta didáctica nos cambios de metro.

O cambio de compás

O uso de diferente compases coas súas acentuacións propias non só é un exercicio matemático. Cada metro transmite unha sensación de movemento.

• O 2/4 está intimamente relacionado coa marcha, o camiñar cun certo aire militar marcando o paso. O 4/4 ten un movemento moito máis natural, un andar non tan marcado, máis propio de xente paseando a diferente ritmo, segundo o tempo musical.
• Os compases ternarios relaciónanse con movementes ondulatorios, circulares, onde a maior parte do tempo os pés están no aire porque o apoio na terra é só un tempo de cada tres. O bambeo dunha randeeira, dunha dorna no mar ou o arrolar a un meniño. Nas bandas sonoras dos debuxos animados (o mickeymousing) hai tópicos musicais establecidos para as caídas a rolos: escala descendente en tercinas por chanzos.
  Por tanto o troco de compás binario/ternario crea un contraste de carácter, de movemento e de sentimento moi intenso.
• Temos tamén os compases coxos (aksak en turco) que, como o seu propio nome indica, asócianse a movementos irregulares imprevisibles, divertidos e graciosos. Compases coma o 5/8 o 7/8.

O más habitual é o cambio binario/ternario ou viceversa.

Binario ternario

Dos tres temas que estamos a traballar os de Clara Schumann e Mozart son binarios (4/4 e 2/4) pero non fan ninguha variación en ternario.

Por tanto, como modelo para o cambio binario a ternario tomaremos a variación 12 (e final) das escritas por Beethoven para violonchelo e piano sobre un tema de Haendel do Oratorio Xudas Macabeo. Este coñecido coro, "See the Conq'ring Hero Comes", é un dos máis famoso de Haendel. Foi creado en primeriro lugar para o oratorio Joshua, pero acadou tanta notoriedade que o incluiu no oratorio Xudas Macabeo. Actualmente segue a ser popular pois forma parte dos libros do método suzuki para instrumentos de corda e cántase decotío no repertorio coral baixo o título Canticorum Iubilo.

Este é o tema:

Agora comparao coa transformación para este brillante e optimista final:

¿Como o fixo?

Non se pode sinxelamente cambiar as barras de compás e manter a melodía. A acentuación de compás depende nunha grande medida do ritmo harmónico e tamén das duracións das figuras.

Nesta derradeira variación o cambio foi a 3/8 e variou a melodía para conferir maior coherencia, viveza e caracter de final.

Ao esquematizar a melodía e reducir o número de notas esta resulta máis lixeira e viva, sen a pesadez que poden aportar as semicorcheas necesarias para incluir todas as notas da melodía orixinal.

Ternario binario

O tema Diabelli que usa Beethoven é un vals (ternario), que transforma ata en doce ocasións en binario (variacións 1, 9, 14, 15, 16, 17, 21, 22, 23, 28, 20 e 32).

Vexamos dous exemplos, a primeira e a décimo quinta:

Variación 1

Variación 15

Mentres na primeira consegue un clima pomposo e maestoso, na décimo quinta  o resultado é unha música algareira, áxil e esvaradía. As indicacións de tempo axudan pero tamén a elección de compás e os motivos rítmicos escollidos.

Como na transformacion anterior a adaptación faise respectando o ritmo harmónico e transformando o ritmo orixinal.