2.2 A exposición

Na sección da exposición preséntanse os principais temas do movemento e establécese unha polaridade entre dous centros tonais básicos: I e V para o modo maior; I e III para o modo menor, ou ás veces I e V no modo menor. 

A exposición deberá repetirse se hai signo de repetición, xa que se omitimos a indicación poderíamos distorsionar as proporcións do movemento. 

A exposición consta dos seguintes elementos:

1. O tema inicial (A), con frecuencia exténdese formando un primeiro grupo temático. Trátase dun conxunto de ideas musicais diferentes que se relacionan por pertencer á tonalidade da tónica.
2. A transición (T) ou ponte modula á nova tonalidade, frecuentemente mediante progresións harmónicas. Nas obras sinfónicas esta transición interprétase en forte por tódala orquestra, e normalmente conclúe cunha semicadencia ou unha (semi) cadencia frixia (con ou sen 6ª aumentada) ou ben unha cadencia auténtica no novo centro tonal. Se a transición remata nunha semicadencia ou CAP da tonalidade principal dicimos que non é modulante. Pola contra, se esta cadencia pertence á tonalidade secundaria esta é modulante. A semicadencia coa que culmina a transición non modulante está constituída sempre por un acorde de dominante sen sétima, que, despois dun silencio, repítese como tónica da tonalidade da dominante ao iniciarse o tema B. De xeito paralelo, na recapitulación, o mesmo acorde tríade enlaza coa tonalidade principal ao reexpoñerse o tema B.

Exemplo 2.2.2.. J. C. Bach. Sonata para piano op. 5 nº 4: 1o movemento (Exposición), cc. 9-20

Exemplo 2.2.3. J. C. Bach. Sonata para piano op. 5 nº 4: 1er movemento (Reexposición), cc.85-96

Deste xeito, o acorde de dominante de Mi♭maior ten unha dobre función: mentres na exposición serve para modular á tonalidade da dominante (cc. 16-17 da Imaxe 2_2_2), na recapitulación funciona como unha dominante convencional que enlaza coa súa tónica (cc. 92-93 da Imaxe 2_2_3). W. A. Mozart, que tivo contacto con J. C. Bach en Londres, probablemente fixouse neste dobre procedemento, e o fixo seu incorporándoo nalgúns dos seus movementos en modo maior, nos que a transición entre temas non era modulante.

Unha vez rematada a transición, é habitual que se produzca un breve silencio xeral de tódalas voces, coñecido como cesura (Imaxe 2_2_6). Ás veces, esta pausa non é total xa que algunha voce enche o silencio cunha soldadura (Imaxe 2_2_4).

O segundo grupo temático (B ou B1, B2) está nunha nova tonalidade. Este grupo adoita ser máis regular na agrupación das súas frases, e tamén mais calmo e mais lírico que o primero, empregando moitas veces unha textura instrumental mais lixeira nas sinfonías. Inda que os seus temas adoitan ser novos, en ocasións o compositor pode repetir o tema do primeiro grupo transportándoo á nova tonalidade, e producindo o que chamamos exposición monotemática. Este tipo de exposicións dun só tema son habituais nas formas sonatas de Joseph Haydn.

Despois do segundo grupo temático continúa o período ou grupo cadencial (C ou C1, C2) . A súa función é a de estabilizar a nova tonalidade, empregando para elo cadencias auténticas nesta nova tonalidade. A súa textura típica é a de escalas, trinos e arpexios virtuosísticos (normalmente en dinámica forte) que aceleran o ritmo con respecto ao período anterior. Dentro do período cadencial, é habitual atopar, cara o seu final, un tema de conclusión, (habitualmente en dinámica piano) que acostuma repetirse de xeito literal, ao unísono ou á 8ª. Nas formas sonatas mais extensas, atopamos ao final do grupo cadencial unha codetta, é dicir, un apéndice final da exposición.

Os seguintes vídeos ilustran cada un dos elementos que conforman a exposición dunha forma sonata do compositor W. A. Mozart.

Imaxe 2_2_4. W. A. Mozart. Sonata para piano KV 330 (300h) [Exposición]

Imaxe 2_2_5. W. A. Mozart. Sonata para piano KV 457 [Exposición]

Imaxe 2_2_6. W. A. Mozart. Sonata para piano KV 533 (u. 494) [Exposición]

A exposición nas sonatas para piano de W. A. Mozart

Despois de analizar o primeiro movemento das 16 sonatas para piano con carácter Allegro, observamos certas recorrencias.

1.  A metade das sonatas teñen unha transición modulante, e a outra metade son non modulantes.
2.  Todas as transicións (sexan modulantes ou non) rematan cunha semicadencia en forma de tríade de dominante (V). Soamente dúas das sonatas (KV 284 e KV 533) empregan unha 6ª aumentada enlazando co V grado. 
3. cMais da metade das sonatas (10 de 16) presentan unha cesura (silencio de tódalas voces) que separa a transición de B. Cando non hai cesura, un deseño arpexiado ou de escalas, que podemos chamar soldadura, enche o baleiro producido pola pausa.
   Imaxe 2_2_6b. Soldadura que evita a cesura. W. A. Mozart. Sonata para piano KV 330 (300h): Allegro moderato, cc. 15-22
   
4. Todos os períodos B rematan cunha cadencia auténtica perfecta (CAP) con 6ª e 4ª cadencial. Ademais, a meirande parte destas cadencias (10 de 16) sinalízanse cun trilo na 2 dentro do V grao.
   

   Ás veces o compositor, en lugar de resolver directamente a 6ª e 4ª cadencial no V grao, “marea a perdiz”, pospoñendo durante algúns compases a resolución deste acorde no V.  Fíxate como, na imaxe 2_2_6c, a 6ª e 4ª cadencial pasa primeiro por unha dominante da dominante (c. 84), e despois por unha 6ª aumentada (c. 86) antes de enlazar por fin coa dominante no c. 88. 

5. As estruturas numéricas do período cadencial das sonatas (C), tenden á simetría (4+4, 3+3, 2+2 ou 1+1) e á literalidade na repetición do material. Ademais, neste período, prodúcense moitas veces unha secuenciación de números de maior a menor, creando unha sensación de aceleración a través do fraseo. A organización de C na seguinte sonata (3+3, 2+2) ilustra estas características.
   Imaxe 2_2_6c. W. A. Mozart. Sonata para piano KV 533 (494): Allegro, cc. 83-98
   

Dentro dos períodos cadenciais mozartianos, é habitual toparnos cunha idea temática novedosa, coas características de simetría e literalidade mencionadas. A estas melodía cadencial se lle coñece como tema de conclusión.

O tema de conclusión da sonata KV 311 é un claro exemplo de simetría.  A súa estrutura de 8 compases, repite de xeito literal unha frase de 4. Ademais, esta frase tamén é simétrica, xa que está dividida en dúas unidades de 2 compases cada unha.

Imaxe 2_2_6d. Tema de conclusión mozartiano

W. A. Mozart. Sonata para piano KV 311 (284c): Allegro con spirito, cc. 27-39

Ás veces, no canto da repetición literal, Mozart emprega variacións de tipo melódico-rítmico e/ou modificacións cadenciais para xerar o tema de conclusión. A pesares destas transformacións, a simetría mantense nestes casos. 

O tema de conclusión da sonata KV 279 repítese pero adornando a melodía con bordaduras inferiores a distancia de 2ª menor. Ao baixo Alberti intermitente se lle aplica o mesmo principio que á melodía, e enfatizando os acordes cadenciais mediante arpexios.

Imaxe 2_2_6e. W. A. Mozart. Sonata para piano KV 279 (189d): Allegro, cc. 30-35

O tema de conclusión da sonata KV 457 sufre variacións máis fondas, xa que, ademais do adorno da melodía mediante pequenos trilos e bordaduras, muda completamente nos cc. 65-66, convertindo o expresivo salto de oitava (c. 62) nunha escala descendente por tercinas. Ademais, nesta aproximación á cadencia, o baixo Alberti interrónpese con un silencio para reaparecer coma unha liña de baixo simple (cc. 66-67).

Imaxe 2_2_6f. W. A. Mozart. Sonata para piano KV 457: Molto allegro, cc. 55-67

Imaxe 2_2_7. Cadro comparativo