O mito de Prometeo

O mito de Prometeo constitúe un dos arquetipos fundacionais da cultura occidental sobre os límites do coñecemento humano e as consecuencias de transgredilos. Este relato, que perdurou durante milenios, ofrécenos unha potente metáfora sobre a ambición intelectual e os seus riscos.

As primeiras versións escritas do mito chegan de Grecia antiga, principalmente a través de dous autores clásicos. O primeiro deles, Hesíodo, recolle na súa Teogonía (século VIII a.C.) a Prometeo como un titán que engana a Zeus na repartición de sacrificios e posteriormente rouba o fogo do Olimpo para dárselo aos humanos. Como castigo, Zeus ordena a Hefesto que cree a Pandora, cuxa famosa caixa liberaría todos os males sobre a humanidade. Máis tarde, o mito revivirá nas tragedias gregas. A obra máis coñecida é a de Esquilo, que na súa tragedia Prometeo encadenado (século V a.C.) desenvolve unha versión máis complexa. Aquí Prometeo aparece como benefactor da humanidade, non só polo fogo, senón por ensinar aos humanos as artes e as ciencias. Encadeado a unha roca por orde de Zeus, sofre o castigo eterno de que unha águia lle devore o fígado cada día.

O fogo neste mito adquire múltiples significados:

• Representa o coñecemento técnico e científico que permite o progreso humano.
• Simboliza a chispa da civilización e da cultura.
• Encarna a rebeldía contra o orde establecido.
• Ao mesmo tempo, prefigura os perigos dese mesmo coñecemento.

O fogo, por tanto, como símbolo central do mito de Prometeo, condensa a ambivalencia inherente ao progreso científico e tecnolóxico. É unha forza poderosa e transformadora que pode conducir á iluminación, ao avance e á mellora da condición humana, pero tamén conleva o risco da destrución e do sufrimento se non se manexa con coidado e responsabilidade. O mito invítanos a reflexionar sobre a natureza dual do coñecemento e o poder, e sobre a importancia da ética na súa aplicación.

A figura de Prometeo establece o modelo do creador rebelde que reaparecerá en numerosas obras posteriores. Os seus trazos esenciais inclúen:

1. Ambición desmedida: o desexo de traspasar os límites establecidos polos deuses ou pola natureza.
2. Rebeldía contra a autoridade: xa sexa divina (Zeus), relixiosa (Deus no Golem) ou natural (as leis da vida en Frankenstein).
3. Motivación ambivalente: mestura de altruísmo (axudar á humanidade) e orgullo persoal.
4. Castigo inevitable: o sufrimento como consecuencia da súa transgresión.

O arquetipo prometeico inspirou numerosas reinterpretacións ao longo da historia. No Romanticismo (século XIX), Prometeo converteuse en símbolo do xenio creador e do individuo que se enfronta ao poder establecido. Os románticos, co seu énfase na emoción, a individualidade, a imaxinación e a rebelión contra as normas establecidas, atoparon en Prometeo un arquetipo cheo de posibilidades. Vírono como un símbolo da razón e o intelecto humanos triunfando sobre a opresión e a tiranía, xa sexa relixiosa ou política. Así, Lord Byron no seu poema “Prometeo” e Percy Bysshe Shelley na súa obra “Prometeo desencadenado” rendiron homenaxe ao titán, exaltando a súa valentía, o seu sufrimento e o seu papel como benefactor da humanidade. A imaxe de Prometeo encadenado, pero desafiante, converteuse nun emblema da resistencia contra a inxustiza.

Na literatura de ciencia ficción, o motivo do “científico tolo” herda moitos trazos do mito. Na psicoloxía, o “complexo de Prometeo” describe a tendencia a asumir responsabilidades excesivas. Igualmente, na filosofía, o mito serviu para reflexionar sobre os límites éticos do progreso técnico.

Frankenstein ou o moderno Prometeo: ciencia e responsabilidade

No ano 1818, unha moza escritora británica chamada Mary Shelley publicou unha novela que cambiaría a historia da literatura e do pensamento moderno: Frankenstein ou o moderno Prometeo. Non só foi unha das primeiras novelas de ciencia ficción, senón tamén unha profunda reflexión sobre o poder da ciencia, a responsabilidade do creador e as consecuencias do desexo humano de dominar a natureza. Por iso, o personaxe de Víctor Frankenstein foi considerado un “Prometeo moderno”, unha figura que se atreve a cruzar os límites establecidos pola natureza, con consecuencias tróficas.

Para comprender o sentido profundo de Frankenstein, é importante situarnos na súa época. A principios do século XIX, Europa vivía grandes transformacións:

• A Revolución Industrial había iniciado un cambio radical na produción, na vida urbana e no uso de máquinas.
• A ciencia e a tecnoloxía avanzaban rapidamente: realizábanse experimentos con electricidade, descubríanse novos elementos e soñábase con comprender e controlar a vida mesma.
• Ao mesmo tempo, xurdía un movemento artístico e filosófico chamado Romanticismo, que valoraba os sentimentos, a natureza, a imaxinación e a crítica ao progreso sen alma.

Mary Shelley creceu rodeada de ideas revolucionarias: a súa nai, Mary Wollstonecraft, foi unha das primeiras defensoras dos dereitos das mulleres; o seu pai, William Godwin, era un pensador radical; e o seu esposo, o poeta Percy Shelley, compartía as súas inquietudes filosóficas. Neste ambiente, a moza Mary escribiu unha obra que unía elementos de terror, filosofía, ciencia e crítica social.

A novela conta como o mozo Víctor Frankenstein, estudante de ciencias naturais, se obsesiona co misterio da vida e da morte. Despois de anos de estudo, consegue dar vida a un corpo composto por partes de cadáveres. Pero, en lugar de sentirse orgulloso, horrorizase polo aspecto da súa criatura e a abandona.

A criatura —que na novela nunca recibe un nome propio— vaga soa, aprende a falar, le libros e desenvolve sentimentos. Con todo, ao ser rexeitada por todos polo seu aspecto, convértese nun ser cheo de dor e rabia. Pide ao seu creador unha compañeira, alguén que o comprenda, pero Frankenstein négase. Isto desata unha traxedia: a criatura vénse a vingar destruíndo todo o que o seu creador ama, e ambos terminan atrapados nun destino de destrución e remordemento.

A novela ofrece unha mirada complexa sobre o acto de crear. A diferenza do Golem, que actúa segundo ordes, ou de Prometeo, que desafía aos deuses por amor á humanidade, Víctor Frankenstein representa a ambición científica sen límites éticos. Quere “xogar a ser Deus”, pero non asume a responsabilidade do que creou.

A criatura, por outra banda, non é un monstro no sentido moral. É máis ben unha víctima da soidade, o rexeitamento e a falta de afecto. Busca amor, comprensión e un lugar no mundo. A través dos seus ollos, o lector pregúntase: ¿Quen é o verdadeiro monstro: o ser creado ou o seu creador?

Os temas principais que se plantexan na novela son:

• O poder da ciencia: ¿Debe o ser humano usar a ciencia para calquera fin, ou debe poñer límites?
• A responsabilidade do creador: ¿Que deberes ten alguén que crea algo que pode ter consecuencias?
• A soidade e o rexeitamento: ¿Que ocorre cando unha persoa é rexeitada pola sociedade?
• A ética fronte ao progreso: ¿É posible un avance técnico que non danifique a outros?

Desde a súa publicación, Frankenstein tivo un enorme impacto cultural. Foi adaptado ao cine, ao teatro, á televisión e a outros formatos. A imaxe clásica do “monstro” con parafusos no pescozo (creada polo cineasta James Whale en 1931 co actor Boris Karloff) marcou o imaxinario popular, aínda que se afasta bastante do personaxe orixinal, que na novela é sensible, intelixente e elocuente.

En resumo, Frankenstein ou o moderno Prometeo non só é unha novela de terror ou ciencia ficción. É unha obra filosófica, poética e profundamente humana, que interpela a cada lector sobre o que significa crear, o que significa ser responsable e o que ocorre cando non coidamos o que traemos ao mundo. A súa vixencia no pleno século XXI demostra a forza que pode ter a literatura para axudarnos a pensar sobre os dilemas máis complexos do noso tempo.

O Golem: creación e cábala

En 1915, a novela Der Golem de Gustav Meyrink rescata un antigo mito xudeu que será amplamente utilizado para plantexar dilemas sobre a creación, a técnica ou o control.

O mito do golem afonda a súa historia no corazón do folclore e a mística xudía. Este ser creado artificialmente a partir de barro ou arcilla, animado mediante fórmulas cabalísticas ou palabras sagradas, encarna unha das formas máis antigas de reflexión sobre o poder da creación humana. A diferenza de Prometeo ou Frankenstein, que actúan desde o coñecemento ou a ambición científica, o Golem nace do desexo de protexer, pero termina xerando dúbidas sobre os límites do poder humano. A historia máis coñecida do Golem provén das lendas da comunidade xudía de Praga durante o século XVI, unha época de tensións relixiosas e persecucións. Segundo a tradición, o rabino Judah Löw ben Bezalel, tamén coñecido como o Maharal de Praga, creou un Golem para protexer o gueto xudío de ataques antisemitas e acusacións falsas.

O rabino moldeou unha figura humana con barro do río Moldava, realizando logo rituais místicos e utilizando palabras sagradas en hebreo para darlle vida. Unha desas palabras clave era “Emet” (אמת), que significa “verdade”. Escribíndoa sobre a fronte do Golem ou colocándoa nun pergamiño dentro da súa boca, o rabino conseguiu activar a súa existencia. Para desactivalo, bastaba con borrar a primeira letra (aleph), convertendo “Emet” en “Met” (מת), que significa “morte”.

Este relato mestura elementos relixiosos, máxicos e éticos, e foi transmitido durante séculos a través de contos, lendas orais e máis tarde textos literarios, obras de teatro e películas.

O Golem non é unha criatura malvada en si mesma. En moitas versións da lenda, cumpre obedientemente as ordes do rabino e actúa como defensor do pobo. Con todo, tamén aparecen versións nas que perde o control ou malinterpreta as ordes, causando dano a inocentes ou sementando o caos. Isto convérteo nunha alegoría dos perigos dunha creación sen sabedoría suficiente ou sen límites claros. É dicir, aínda que a intención do creador (o rabino) sexa boa, a criatura pode converterse nunha ameaza se se lle dá un poder que non se sabe controlar. Esta ambivalencia foi explorada por moitos autores modernos, que ven no Golem unha metáfora do poder tecnolóxico, militar ou incluso informático que pode escaparse das nosas mans.

Ademais, o Golem plantea un tema moi interesante sobre a linguaxe. A súa existencia depende do uso de palabras máxicas, fórmulas sagradas ou combinacións de letras. Isto mostra unha antiga crenza no poder creador da linguaxe, algo que tamén está presente en moitas relixións e na literatura universal: dicir é, en certo modo, crear. Para o xudaísmo místico (a Cábala), as letras hebreas son máis que símbolos: teñen forza espiritual. Por tanto, o Golem conéctanos co valor profundo das palabras e dos nomes.

Na actualidade, as tecnoloxías como a intelixencia artificial, a edición xenética ou a robótica autónoma presentan desafíos moi semellantes. De feito, o Golem é considerado por moitos como o antepasado simbólico dos robots, androides ou sistemas intelixentes que hoxe desenvolvemos e utilizamos.

Neste sentido, o mito do Golem invita á reflexión crítica sobre os límites do coñecemento, o poder da linguaxe e a responsabilidade ética do ser humano cando se converte en creador. Aínda que provén dunha tradición relixiosa específica, as súas ensinanzas son universais, e por iso foi adaptado en obras tan diversas como as novelas de ciencia ficción, os cómics, os videoxogos e as películas de animación.

Tras o éxito da novela de Meyrink, a obra levouse moi pronto ao cine e a película Der Golem, wie er in die Welt kam (1920) constitúe unha das primeiras do cine expresionista alemán. Na cultura popular, aparece en cómics como Hellboy, videoxogos como The Witcher, Minecraft ou Pokémon, e incluso a súa pegada pódese intuir en sagas como Harry Potter, onde certos personaxes recordan ao Golem como protector silencioso.

O Golem, ao igual que Prometeo, ensínanos que a creación non é un simple acto técnico, senón unha decisión profunda que implica consecuencias morais, culturais e emocionais. Advírtanos de que o poder, incluso cando se usa con boas intencións, pode volverse perigoso se non se acompaña de prudencia, diálogo e responsabilidade.