Paisaxe e funcionalidade

Esencialmente, todos os elementos dunha vivenda cómpren unha función, e a súa forma depende desa función. Por exemplo: as casas de mariñeiros da costa atlántica (Rianxo, na zona que se coñece como A Ribeira) a anchura das casas medía "o longo dun remo".

Ademais da función, a paisaxe, tan condicionada polo clima, tamén xenera diferentes vivendas.

O normal é que cada terriorio conte cunha normativa que regule como debe construírse nun espazo. En Galicia temos a Estratexia da Paisaxe de Galicia, unhas medidas encamiñadas a preservar e/ou restaurar os elementos mais característicos das nosas diferentes paisaxes (naturais e urbanas) dende unha perspectiva de uso sostible do territorio.

Considérase que en Galicia existen 12 zonas paisaxísticas.  Na web do Instituto de Estudos do Territorio podes acceder á ferramenta de Mapas da paisaxe onde, seleccionando diferentes capas, poderás coñecer a tipoloxía específica da túa zona.

A Xunta de Galicia creou a Guía de Cor e Materiais de Galicia: un conxunto de directrices técnicas para a regulación do emprego da cor e os materiais de revestimentos arquitectónicos nas aldeas, vilas e cidades das doce grandes áreas paisaxísticas de Galicia. Esta Guía está fundamentada sobre unha investigación das características das edificacións tradicionais e orientada a asegurar unhas boas condicións de integración paisaxística.

Elementos construtivos tradicionais

• Cimentos: a base do muro facíase enchendo unha gabia de suficiente profundidade para soportar o muro, de mamposto en seco, coroándoa posteriormente con laxas formando un plano.
• O chan na maioria das casas era de terra ou de lastras. ́
• Muros: os de cachotería son os máis comúns, realizados con anacos irregulares de granito ou xisto (pizarra). Existen outros tipos de muros, de bloques paralelepípedos ou cantos rodados entre outros, pero son menos comúns. Tamén existen varios tipos de revestimentos dos muros, desde morteiro de barro ata cunchas de vieira
  • A bufarda: pequeno oco lineal, vertical ou horizontal, en ocasións enmarcada por pezas de granito. Xeralmente siituada en zonas de cortes ou almacenamento para ventilación.
  • A xanela acristalada, de aproximadamente 1m de altura, composta por dúas follas que se abren cara ó exterior e acompañada de contraventás de madeira. O muro estréitase ata a altura do alfeizar e en ocasións unhas pezas sobresalientes do muro funcionan como asentos.
  • Ocos: existen tres tipos de xanela, en función da súa complexidade. O oco máis complexo ten as dimensións dunha porta e componse de dúas follas que abren cara ó exterior ou o interior, aparecendo unha varanda que pode ser metálica ou de madeira.
• Cuberta: polo xeral realízanse a dúas augas aínda que tamén se atopan de tres ou catro e dunha auga nas construcións adxectivas. A súa inclinación oscila entre 20° e 40°. A estrutura está formada por armazóns de madeira, unha grosa viga une os vértices dos muros e sobre esta apóianse vigas máis pequenas que parten dos muros laterais e apoian na cimeira. Un establecido que se crava sobre estas vigas é o encargado de soportar a cubrición definitiva de tella ou lousa.
• Divisións horizontais: realízanse a base dun armazón de madeira de carballo ou castiñeiro. As vigas poden ir apoiadas os nos muros perimetrais ou asentar sobre o propio muro. 

Materiais

O clima determina os materiais que máis van usarse. Mentres na metade sur de España abundan as construcións en pedra calcárea ou adobe, a nosa humidade e metereoloxía adversa propiciou que sempre construísemos en pedra, nomeadamente granito ou xisto.

Debido ás características litográficas de Galicia, tradicionalmente no oeste e suroeste de Galicia obrouse con granito e tella, mentras en oriente é máis frecuente a pizarra tanto nas cubertas (lousa) coma nos muros (xisto):

Cubertas

As cubertas (forma do tellado) en Galicia son tradicionalmente a 2 ou 4 augas, repartíndose así:

Distribución de espazos

As primeiras casas das que temos constancia, máis humildes, eran de planta rectangular, cun único espazo onde tiñan lugar todas as funcións da casa: cociña, almacenaxe, dormitorios... posteriormente estas vivendas dunha soa planta pasan a ter dous espazos separados por un muro de madeira ou de mampostería co gallo de separar os animais das persoas. 

Co tempo desenvólvese a vivenda tradicional de dúas plantas que aínda podemos atopar nas aldeas galegas. Soen ser vivendas de planta rectangular con diversos anexos. Na planta baixa estaban a cociña, a bodega e lugares de almacenaxe así como a corte dos animais.

Era habitual que, para entrar á cociña, se pasara por un espazo onde se gardaban os apeiros de labranza. Ese espazo ten diferentes nomes en Galicia, e, na vivenda da ilustración, coñécese como cabanón (Espazo co portón grande, á dereita da vivenda).

As cortes, cuadras, estrabos, etc, eran lugares fundamentais pois o gando provía de leite, carne, ovos e mesmo calefacción: en moitas casas, a corte estaba na planta baixa, onde a cociña, e sobre ela os cuartos.  Na planta baixa tamén era frecuente un pequeno acceso na pedra para a entrada e saída das galiñas no habitáculo da casa, acostumando estar enlazado cun curral ou cercado exterior.

Na vivenda tradicional a cociña é o centro do fogar e nela cocíñase, cómese, recíbese ás visitas e búscase a calor do lume. As lareiras tradicionais, nunha época na que non existía nin a televisión, eran lugares de reunión onde os avós e avoas da familia tiñan lugar privilexiado. As lareiras estaban asentadas sobre unhas bases de pedra a un nivel máis alto có chan e onde se facia o lume. ́Encima da lareira e colgado na parede, había un pau moi groso onde se enganchaba a "gramalleira", un soporte do que se colgaban os potes para poñer ó lume. A comida cocíase nun pote de tres pés, de ferro. Na cheminea habia unha especie de campá (cambota ou campota) para que saíse o fume. Baixo dela secaban os chourizos, xamóns ou morcillas. 

O forno para cocer o pan para toda a familia atopábase case sempre preto da lareira. As pedras do forno teñen distintos nomes segundo onde están situadas: as do lado do forno chamábanse ucheiras, a de arriba lapeira e a de abaixo braseira, porque debaixo desta era onde quedaba o braseiro despois de quentar o forno. O forno por fóra tiña forma de ferradura, e por dentro forma de bóveda, a miúdo selada con bosta de vaca. 

O acceso á planta superior producíase tipicamente por unhas escaleiras situadas nun corredor. No fondo do mesmo, o alpendre e as cortes, se estas non estaban á par da cociña. Na planta superior sitúanse os dormitorios e as zonas de estar. Na familia tradicional respectábanse as xerarquías. Os cuartos do avó e avoa acostumaban estar enriba da corte, pois a calor dos animais mantiña o habitáculo quente.

De haber retrete, este tiña un buraco de madeira: á hora de as persoas faceren as súas necesidades, os restos caían directamente na corte das vacas.

Os pisos eran de madeira e había un cuarto grande que servía de salón ou comedor para o dia da festa. No piso, normalmente, había un roupeiro ou baúl para gardar roupa.

Elementos exteriores

A vivenda tradicional dispón de moitos elementos singulares situados no exterior, como corredores, soportais, solainas e galerías. 
Algunhas casas tiñan un corredor que daba ó exterior e servía de mirador. Podía ser de pedra ou madeira e acostumaba estar orientado cara ó Leste, aportando calor á casa. Un pouco diferente é o patín, unha escaleira,de pedra adosada a un muro que servía para acceder a un primeirp piso desde o exterior, dado que o baixo se empregaba como bodegas ou cortes.

As galerías acristaladas favorecen o aumento da temperatura do aire que comprenden e o quecemento paulatino do masivo muro de pedra que se sitúa posterior a elas. A calor acumulada polo muro é transmitida posteriormente ás estancias interiores grazas á grande inercia térmica producida.

Non deixedes de percibir elementos coma os cerrados das fincas ou predios, que acostuman ser de pedra delimitando a parcela da vivenda familiar.

Espazos de almacenamento

En Ourense e Lugo eran habituais os sequeiros, construcións para secar castañas. Dividíanse nunha zona inferior para almacenar a leña cunha lareira, onde se acende o lume, e unha planta superior na que colocar as castañas para que afumeen e sequen. Ademais, os sequeiros poden empregarse para almacenar as castañas que van ser consumidas durante todo o ano (lembrade que antes da chegada da pataca de América, a castaña tiña outro papel na nosa cultura. A localización dos sequeiros -con frecuencia- é xunto ós ríos, preto das casas ou nos bosques de castiñeiros.

Como almacenamento, o elemento galego máis caractrístico é o hórreo. Sexan de pedra ou de madeira, os hórreos/cabozos/cabeceiros/cabaseiras sucédense polas costas e as montañas de Galicia, cunha clara finalidade agrícola, xa que se utilizan para gardar as colleitas. No seu interior almacénase o millo ou outros cereais. Estas construcións típicas do rural galego elévanse sobre piares cun saínte redondeado, para evitar que entren os animais coma os ratos e o seu interior quede protexido da humidade. A miúdo hai, xunto a eles, pombais.

Nas catro provincias podemos atopar o típico hórreo galego, o hórreo asturiano e o hórreo de corres. Entre todos eles, os hórreos máis famosos da comunidade miran ó mar en Combarro, crean paisaxes de conto nos Ancares ou compiten en lonxitude como os de Carnota, Lira e Araño.

Patrimonio relixioso

No ámbito relixioso, sobresaen as igrexas románicas, moitas delas rurais, con portada decorada, planta sinxela e espazos escuros e recollidos. Hai tamén fermosos exemplos en gótico, como a de San Martiño de Noia. Tamén destacan os cruceiros, monumentos de pedra situados en encrucilladas ou adros, que simbolizan a fe popular.

Patrimonio industrial

O patrimonio industrial arquitectónico está formado polos restos materiais relacionados coa actividade téxtil, mineira, conserveira, naval, etc. dende a revolución industrial ata a actualidade. Aínda que Galicia non foi unha das zonas máis industrializadas de España no século XIX, a súa riqueza reside na diversidade de actividades industriais e na forte relación co territorio.