Saltar navegación

4. Patrimonio e identidade: mover os marcos

Mostra M.A.R.C.O.

M.A.R.C.O. é un evento que transcorre cada ano no concello de Vedra. Trátase dunha mostra cuxo obxectivo principal é romper coa barreira que distancia a Arquitectura dos seus beneficiari@s, e trasladar a importancia desta no desenvolvemento social, recuperando a confianza na disciplina como axente configurador de cidades e pobos, contornas e paisaxes, espazos habitables; e, en definitiva, da calidade de vida das persoas.

A mostra encadra o conxunto das 9 artes sobre as que arquitectura exerce de nexo común: ARQUITECTURA, ESCULTURA, PINTURA, DANZA, MÚSICA, LITERATURA, CINE, FOTOGRAFÍA, ILUSTRACIÓN. A Arquitectura e as Artes xogan un papel de relevancia na transmisión dos valores culturais, históricos e sociais de cada comunidade. Integralas directamente na vida cotiá e que a xente sexa participe, é fundamental e necesario.

Neste encontro búscase a posta en valor do rural. Trata de exaltar as características propias da paisaxe, da arquitectura local e das dinámicas socio-culturais das aldeas, buscando a revalorización e a conservación do patrimonio construído e etnográfico, un desenvolvemento sostible e orgánico e, por suposto, a participación veciñal.

Tarefa: Escolle a que te inscribirías

A partir da proposta de programa da mostra no ano 2025, escolle os obradoiros ós que che interesaría ir, atendendo a que non sexan simultáneos. Crea un programa para ti de dous días.

Viaxe pola historia do patrimonio galego

A arquitectura residencial é unha das manifestacións máis visíbeis da cultura dun pobo. En Galicia, a vivenda evolucionou ó longo dos séculos adaptándose ás condicións climáticas, ás necesidades sociais e ás influencias culturais, ofrecendo un rico panorama patrimonial que abrangue desde as primeiras construcións castrexas ata a arquitectura contemporánea sostible. Este percorrido pretende analizar os principais tipos de vivendas galegas ó longo da historia, atendendo ós seus elementos característicos, materiais, usos e valor simbólico.

A vivenda prerromana

Palloza, Ancares
Ana Moreiras. Palloza, Ancares (CC BY-SA)
Poboado de pallozas
Ana Moreiras. Poboado de pallozas (CC BY-SA)

As pallozas son un dos exemplos máis antigos de vivenda galega, directamente relacionadas cos castros, poboados fortificados prerromanos. Típicas das zonas de alta montaña como Os Ancares ou O Courel, sobreviven exemplos como os de Piornedo ou O Cebreiro.

Elementos característicos:

  • Planta circular ou ovalada.
  • Muros de pedra seca sen morteiro.
  • Cuberta de palla (centeo), con estrutura de madeira de castiñeiro.
  • Espazo compartido entre persoas e gando.
  • Lareira central sen cheminea.

As pallozas representan unha arquitectura de subsistencia, en simbiose co medio e cun alto valor etnográfico.

Casa tradicioinal rural (s. XVII a s. XIX)

Casa de labranza en Trabada, Lugo
Ana Moreiras. Casa de labranza en Trabada, Lugo (CC BY-SA)

A vivenda rural galega evolucionou cara a formas máis complexas e especializadas. A casa tradicional galega reflicte a organización social e económica do agro galego, centrada na unidade familiar e na autarquía produtiva. Este tipo de vivendas representa a continuidade cultural do rural galego ata o século XX.

Exemplos destacados: as casas do interior de Lugo e Ourense, as vivendas de labranza nas Rías Baixas, os conxuntos de aldeas como O Vilar (Ortigueira).

Características:

  • Planta rectangular.
  • Muros de cachotería (granito ou xisto), en seco ou con morteiro de barro.
  • Pequenas xanelas con peche de madeira.
  • Patín ou escaleira exterior, con varanda de madeira ou ferro.
  • Cuberta a dúas augas de lousa ou tella.
  • Anexos como palleiras, cortes, alpendres e hórreos.

A vivenda mariñeira

Casas mariñeiras en Cabo de Cruz
Ana Moreiras. Casas mariñeiras en Cabo de Cruz (CC BY-SA)
Caseto para lancha xunto ó mar, Escarabote (Boiro)
Ana Moreiras. Caseto para lancha xunto ó mar, Escarabote (Boiro) (CC BY-SA)

Nas vilas costeiras xorde un tipo de vivenda adaptada á vida mariñeira: espazos pequenos, densidade construtiva e aproveitamento máximo do terreo. Son características de portos como Combarro, A Guarda, Muros ou Boiro, onde a día de hoxe forman parte de conxuntos urbanos de gran valor patrimonial e paisaxístico, como o que vemos na imaxe, en Cabo de Cruz, Boiro. Algúns elementos típicos son, a parte de cores vivas (restos de pintura de barcos) e recubrementos orgánicos como conchas de vieira:

  • Casas de dous ou tres andares en liña.
  • Fachadas con pedra vista, encaladas ou de cores vivas.
  • Balcóns de madeira, galerías ou corredores pechados.
  • Planta baixa destinada a almacéns ou talleres.
  • Acceso directo ó mar en moitos casos.

Casa fidalga e pazos

Pazo Goiáns, Boiro
Ana Moreiras. Pazo Goiáns, Boiro (CC BY-SA)

A partir do século XVII espállanse as vivendas nobres, relacionadas coa pequena nobreza rural e co clero. Os pazos son o exemplo máis representativo da arquitectura civil galega de prestixio.

Exemplos importantes: Pazos de Fefiñáns (Cambados), Oca (A Estrada), Mariñán (Bergondo) ou Torre Goiáns, recuperado para usos sociais da vila de Boiro.

Elementos característicos:

  • Planta cadrada ou en forma de L.
  • Muros de cadeirado de granito.
  • Escudos heráldicos nas fachadas.
  • Balcóns, galerías acristaladas ou patís interiores.
  • Capelas e xardíns anexos.

Estas edificacións combinan funcionalidade agropecuaria e representatividade social.

Vivenda burguesa e urbana, s. XIX e XX

Modernismo Ferrol
Ana Moreiras. Modernismo Ferrol (CC BY-SA)
Modernismo Noia
Ana Moreiras. Modernismo Muros (CC BY-SA)
A terraza, A Coruña
Ana Moreiras. A Terraza, modernismo A Coruña (CC BY-SA)

Co desenvolvemento urbano e industrial, especialmente en cidades como A Coruña, Vigo ou Lugo, xorden novas tipoloxías residenciais ligadas á clase media e á burguesía mercantil.

Elementos destacables:

  • Edificios de varias plantas, en bloque ou adosados.
  • Uso de galerías acristaladas (A Coruña é o exemplo máis emblemático).
  • Fachadas ornamentadas con elementos modernistas ou eclécticos.
  • Presenza de vivendas unifamiliares modernistas en vilas como Sada, A Estrada, Vilagarcía ou Muros.
  • Esta arquitectura representa a apertura de Galicia ás correntes europeas.

Moitos deses edificios, como A Terraza na Coruña, foron rehabilitados para albergar usos públicos a día de hoxe.

Vivenda racionalista (mediados s. XX)

A Coruña, vivenda racionalista
Ana Moreiras. A Coruña, vivenda racionalista (CC BY-SA)

Durante o franquismo, e especialmente nos anos 50-70, esténdese un modelo de vivenda funcionalista que responde á demanda masiva de vivenda nas cidades.

Exemplos: barrios como O Calvario (Vigo), Agra do Orzán (A Coruña), ou bloques en Ourense ou Ferrol.

Características:

  • Edificios sen ornamento, de unha ou varias alturas.
  • Estruturas de formigón e cubertas planas.
  • Distribucións internas ríxidas.
  • Baixa calidade de materiais e illamento.

Estas vivendas son hoxe obxecto de rehabilitación enerxética.

Arquitectura contemporánea

Conxunto arquitectónico Fundación Ser, Navia
Ana Moreiras. Conxunto arquitectónico Fundación Ser, Navia (CC BY-SA)
Interior Fundación Ser
Ana Moreiras. Interior Fundación Ser (CC BY-SA)
Rehabilitación da vella palleira en Fundación Ser
Ana Moreiras. Rehabilitación da vella palleira en Fundación Ser (CC BY-SA)

Desde finais do século XX, diversos estudos de arquitectura galega apostan por unha vivenda que combine:

  • Integración paisaxística.
  • Uso de materiais locais.
  • Eficiencia enerxética e bioclimatismo.

Exemplos:

  • Fundación Ser en Navia de Suarna, Ancares (proxecto Oliver Laxe e Jorge Duarte).
  • Casas de madeira ou terra en Moeche, Val Miñor ou Arzúa.
  • Construcións pasivas nos arredores de Santiago ou Ourense.
  • Esta arquitectura recupera a tradición desde unha ollada contemporánea.

Patrimonio relixioso

No ámbito relixioso, sobresaen as igrexas románicas, moitas delas rurais, con portada decorada, planta sinxela e espazos escuros e recollidos. Hai tamén fermosos exemplos en gótico, como a de San Martiño de Noia. Tamén destacan os cruceiros, monumentos de pedra situados en encrucilladas ou adros, que simbolizan a fe popular.

Santa María a Maior, románico en A Coruña
Ana Moreiras. Santa María a Maior, románico en A Coruña (CC BY-SA)
Igrexa de San Martiño, Noia
Ana Moreiras, San Martiño, gótico Noia (CC BY-SA)
Santa María a Real, barroco churrigueresco en Entrimo
Ana Moreiras. Santa María a Real, barroco churrigueresco en Entrimo (CC BY-SA)

Patrimonio industrial

O patrimonio industrial arquitectónico está formado polos restos materiais relacionados coa actividade téxtil, mineira, conserveira, naval, etc. dende a revolución industrial ata a actualidade. Aínda que Galicia non foi unha das zonas máis industrializadas de España no século XIX, a súa riqueza reside na diversidade de actividades industriais e na forte relación co territorio.

Fornos siderúrxicos da Pontenova, Lugo
Ana Moreiras. Fornos siderúrxicos da Pontenova, Lugo (CC BY-SA)
Conserveira Curriña, Escarabote (Boiro)
Ana Moreiras. Conserveira Curriña, Escarabote (Boiro) (CC BY-SA)
Asteleiros da Graña, Ferrol
Ana Moreiras. Asteleiros da Graña, Ferrol (CC BY-SA)

Voces imprescindibles da arquitectura e o urbanismo en Galicia

(Este bloque non leva imaxes de persoas porque non atopamos ningunha CC, unha mágoa).

Figuras principais (obra exemplar / recoñecemento máximo)

Edificios emblemáticos (arquitecto/a)

Averigua quen son estas personalidades da Arquitectura e Urbanismo en Galicia

Relaciona cada tarxeta coa súa parella.

{"typeGame":"Relaciona","author":"","randomCards":true,"instructions":"

Relaciona cada tarxeta coa súa parella.

","showMinimize":false,"itinerary":{"showClue":false,"clueGame":"","percentageClue":40,"showCodeAccess":false,"codeAccess":"","messageCodeAccess":""},"cardsGame":[{"url":"","x":0,"y":0,"author":"","alt":"","audio":"","color":"#000000","backcolor":"#ffffff","eText":"Chus%20Blanco","urlBk":"resources/chusblanco-e1548168406650.jpeg","xBk":0,"yBk":0,"authorBk":"https://undiaunaarquitecta4.wordpress.com/","altBk":"","audioBk":"","colorBk":"#000000","backcolorBk":"#ffffff","eTextBk":""},{"url":"","x":0,"y":0,"author":"","alt":"","audio":"","color":"#000000","backcolor":"#ffffff","eText":"Teresa%20T%C3%A1boas","urlBk":"resources/Teresa_Taboas.png","xBk":0,"yBk":0,"authorBk":"Galipedia","altBk":"","audioBk":"","colorBk":"#000000","backcolorBk":"#ffffff","eTextBk":""},{"url":"","x":0,"y":0,"author":"","alt":"","audio":"","color":"#000000","backcolor":"#ffffff","eText":"Pilar%20Rojo%20Noguera","urlBk":"resources/pilarrojo.jpg","xBk":0,"yBk":0,"authorBk":"https://undiaunaarquitecta4.wordpress.com/","altBk":"","audioBk":"","colorBk":"#000000","backcolorBk":"#ffffff","eTextBk":""},{"url":"","x":0,"y":0,"author":"","alt":"","audio":"","color":"#000000","backcolor":"#ffffff","eText":"Manolo%20Gallego","urlBk":"resources/manolo_gallego.jpg","xBk":0,"yBk":0,"authorBk":"TC Cuadernos","altBk":"","audioBk":"","colorBk":"#000000","backcolorBk":"#ffffff","eTextBk":""},{"url":"","x":0,"y":0,"author":"","alt":"","audio":"","color":"#000000","backcolor":"#ffffff","eText":"C%C3%A9sar%20Portela","urlBk":"resources/cesar-portela.jpg","xBk":0,"yBk":0,"authorBk":"https://www.arquitecturacontemporanea.org/cesar-portela-medalla-de-oro-de-la-arquitectura","altBk":"","audioBk":"","colorBk":"#000000","backcolorBk":"#ffffff","eTextBk":""},{"url":"","x":0,"y":0,"author":"","alt":"","audio":"","color":"#000000","backcolor":"#ffffff","eText":"Pedro%20de%20Llano","urlBk":"resources/PedroDeLlano_3.jpg","xBk":0,"yBk":0,"authorBk":"https://portal.coag.es/es/campanas-coag-es/proposicion-do-arquitecto-pedro-de-llano-aos-premios-da-cultura-galega-2022-na-modalidade-de-patrimonio-cultural/","altBk":"","audioBk":"","colorBk":"#000000","backcolorBk":"#ffffff","eTextBk":""}],"isScorm":0,"textButtonScorm":"Guardar la puntuación","repeatActivity":false,"textAfter":"","version":1.3,"percentajeCards":100,"type":0,"showSolution":true,"timeShowSolution":3,"time":3,"evaluation":false,"evaluationID":"","id":"20247815527-120","msgs":{"msgSubmit":"Enviar","msgClue":"Xenial! A pista é:","msgCodeAccess":"Código de acceso","msgPlayStart":"Prema aquí para xogar","msgScore":"Puntuación","msgErrors":"Erros","msgHits":"Acertos","msgMinimize":"Minimizar","msgMaximize":"Maximizar","msgFullScreen":"Pantalla Completa","msgExitFullScreen":"Saír de pantalla completa","msgNoImage":"Pregunta sen imaxes","msgEndGameScore":"Antes de gardar a puntuación comece a partida.","msgScoreScorm":"A puntuación non se pode gardar porque esta páxina non forma parte dun paquete SCORM.","msgOnlySaveScore":"Só se pode gardar a puntuación unha vez!","msgOnlySave":"Só se pode gardar unha vez","msgInformation":"Información","msgYouScore":"A puntuación","msgAuthor":"Autoría","msgOnlySaveAuto":"A puntuación gardarase despois de cada pregunta. Só se pode xogar unha vez.","msgSaveAuto":"A puntuación gardarase automaticamente despois de cada pregunta.","msgSeveralScore":"Pódese gardar a puntuación tantas veces como se queira","msgYouLastScore":"A última puntuación gardada é","msgActityComply":"Xa realizaches esta actividade.","msgPlaySeveralTimes":"Pódese realizar esta actividade tantas veces como se queira","msgClose":"Pechar","msgAudio":"Audio","msgNumQuestions":"Número de cartas","msgTryAgain":"Necesitas polo menos un %s% de respostas correctas para conseguir a información. Volve tentalo.","msgEndGameM":"Remataches o xogo. A túa puntuación é %s.","msgUncompletedActivity":"Actividade non completada","msgSuccessfulActivity":"Actividade superada. Puntuación: %s","msgUnsuccessfulActivity":"Actividade non superada. Puntuación: %s","msgTypeGame":"Relaciona","msgCheck":"Comprobar","msgRestart":"Reiniciar"}}
012345
Su navegador no es compatible con esta herramienta.

A memoria das voces

Agrupamento:
Por parellas ou grupos
Persoa maior en ambiente rural
Alexandra Pacheco. As voces da memoria (CC BY-SA)

O alumnado realizará unha entrevista a unha persoa maior da súa contorna (avó, avoa, veciño/a, coñecido/a...), coa fin de recoller testemuños orais sobre elementos do patrimonio material (hórreos, fontes, muíños...) e inmaterial (festas, lendas, cantigas, oficios...) da súa vila ou comarca, susceptibles de seren empregados no Paseo de Jane co que poñeremos fin a este proxecto BauGal.

Escolla da persoa entrevistada

Preparación da entrevista

Elaboración do guión de preguntas (pódese usar unha ficha editable, que che podo facilitar).
Ensaios por parellas ou pequenos grupos.

Gravación ou transcrición da entrevista

En formato audio, vídeo ou texto.
Respectando a privacidade e pedindo permiso para o uso didáctico.

Análise do contido

Identificar o tipo de patrimonio mencionado.
Recoñecer palabras ou expresións propias da zona (léxico dialectal).
Comentar emocións, valores e cambios que se perciben no relato.

Presentación final

Nun podcast ou pequeno documental que se poderá visionar mediante código QR nos puntos de parada do Paseo de Jane.

Cuestionario "Patrimonio e identidade"

1. A planta típica dunha palloza é...




2. A cuberta tradicional dunha palloza constrúese con...




3. Nas casas rurais galegas, o acceso exterior á planta alta faise habitualmente mediante...




4. Na vivenda mariñeira, a planta baixa destinábase principalmente a...




5. Un elemento característico dos pazos galegos é...




6. A arquitectura burguesa urbana galega do século XIX destaca polo uso de...




7. A vivenda racionalista dos anos 50-70 caracterízase por...




8. A arquitectura contemporánea galega busca combinar integración paisaxística con...




9. No patrimonio relixioso galego sobresaen especialmente...




10. O patrimonio industrial galego está ligado principalmente a actividades como...




Feito con eXeLearning (Nova xanela)