O concepto de arte foi variando co paso do tempo. A través da historia, obsérvase que as obras de arte posúen certos atributos que as definen como arte e que as diferencian doutras expresións creativas como o deseño ou a artesanía. Poderíamos dicir que a arte é a expresión do home mediante diferentes recursos, pola cal se transmiten ideas, emocións, sentimentos, percepcións,... e, ademais, revela feitos históricos, culturais e sociais.
O filósofo da Ilustración, Kant, vía a arte como unha actividade do espírito xa que o resultado procedía da imaxinación. Segundo Kant, o artista non debe someterse ás regras establecidas pola tradición e aplicalas con maior ou menor mestría, senón que el mesmo debe dar as regras á súa propia creación; debe loitar para ofrecer un produto novo e orixinal, debe ser crítico e crear en base ás súas propias regras; e desta maneira a obra non será mera imitación.
Desde tempos remotos, o home tivo diversas formas de expresar as súas inquietudes interiores mediante manifestacións artísticas. O seu legado sérvenos para entender a mentalidade do ser humano en cada época. As covas de Altamira, móstrannos que o ser humano desenvolveu unha predilección pola natureza e unha habilidade destacada en representar as formas animais.
Desde as orixes da humanidade o ser humano exprésase e relaciónase cos demáis empregando os seus cinco sentidos e utilizando diferentes medios na comunicación.
O proceso artístico é a actividade pola cal se desenvolven novas obras plásticas, musicais, teatrais, literarias,... trátase dunha serie de pasos seguidos intuitivamente polo artista, que xorden dunha necesidade vital de querer comunicar. Tanto o tema como a maneira persoal do artista de representalo daranlle a orixinalidade á obra. Todo artista plástico durante a creación da súa obra pasa por unha serie de preguntas ás que só el pode contestar e transmitir por medio dos materiais que manexa. Durante o proceso creativo, o artista experimenta diferentes estados de ánimo que o motivan a seguir ou retroceder, desde angustia ata satisfaccion, que suceden pola procura para comunicar ben o que quere dicir.
É notorio que a arte vai cambiando de acordo ás expectativas e necesidades da sociedade. Por exemplo ao comparalas pinturas de Miguel Anxo, co ready-made de Duchamp ou coa pintura matérica de Tápies, obsérvase que son tipos de expresión diferentes entre si. Ningún se considera mellor ou peor.
Sibila Délfica, Miguel Anxo. Desnudo bajando una escalera, Duchamp. Lectura, Tápies. Imaxes de dominio públido, rescatadas da Wikipedia e Wikiart.
A Historia da arte pasou por diversas etapas como a arte clásica, o expresionismo, o gótico, a arte conceptual,... que responderon ás distintas necesidades vitais das súas respectivas sociedades. Non existe unha regra xeral sobre as fases evolutivas do proceso creador, pero sí se poden observar algunhas constantes como o descubrimento do problema, preparación, frustración, incubación, iluminación, verificación, e os resultados.
O proceso de creación artística comeza co xurdimento da idea. Logo tódolos artistas invisten algo de tempo facendo bosquexos e desenvolvendo conceptos e ideas. Logo sucede a realización do traballo ou serie de traballos.
Cómo crear composicións artísticas que transmitan con éxito a miña mensaxe? Onde reside a forza dunha obra?
A creación artística non é exclusivamente un proceso que depende de inspiración espontánea ou do xenio artístico. Mediante a observación de procesos de traballo de diferentes artistas e de teorías sobre pensamento creativo, traballaremos e exploraremos os métodos de creación; desde a concepción de ideas fomentando a observación e o pensamento artístico, ata a estruturación dun proxecto, tomando en conta as linguaxes e gramáticas da arte actual. Por medio de exercicios prácticos e revisións teóricas, exploraremos distintos procesos de creación, exercicios de produción artística, técnicas para desenvolver o potencial creativo e ferramentas prácticas para estruturar e investigar un concepto. Utilizaremos os elementos da linguaxe gráfica que coñecemos e dominamos, como a cor, textura, encadre, perspectiva, composición, equilibrio, etc. para crear un estilo propio, capaz de comunicar as ideas que desexamos transmitir.
No proceso produtivo da obra de arte, interveñen moitos factores. Imos tratar algúns elementos que se observan na obra de arte visual de todos os tempos desde a arte paleolítica de hai 30.000 anos ata a arte conceptual da actualidade.
A obra de arte é un reflexo ou expresión do artista. Na súa obra mostra algún grao de talento, xa sexa “o don interior”, o enxeño ou creatividade para visionala obra, a intelixencia para conceptualizala, o coñecemento adquirido xa sexa empírico ou académico para planeala, así como a destreza ou habilidade para executala.
Ímos reparar no artista americano Jackson Pollock, o maior representante da tendencia do action painting dentro do expresionismo abstracto, xunto con De Kooning. Traballou no taller experimental do muralista David Alfaro Siqueiros, onde puido experimentar traballando a pintura con bomba de aire e aerógrafo. Aprendeu tamén da cultura dos indios americanos, das súas formas simbólicas e pinturas de area. Isto levouno a probar outros materiais como verniz, aluminio ou os esmaltes sintéticos. E a mesturar signos caligráficos cos trazos pictóricos.
Pollock revolucionou o escenario artístico do seu tempo coa súa peculiar técnica do dripping, no canto de utilizar cabalete e pinceis, colocaba o lenzo no chan e vertía encima ou deixaba gotear a pintura, que manipulaba despois con paus ou outras ferramentas, e mesmo alteraba a súa consistencia mediante a adición de area e fragmentos de vidro. “A miña pintura non procede do cabalete. No chan é onde me sinto máis cómodo, máis próximo á pintura, e con maior capacidade para participar nela, xa que podo camiñar ó redor da tea, traballar desde calquera dos seus catro lados e introducirme literalmente dentro do cadro. Non teño medo de facer cambios ou destruír a imaxe, pois a pintura ten unha vida en si mesma. Só cando perdo o contacto coa pintura, o resultado é unha confusión. Se non, é pura harmonía e sae moi ben”
Autumn Rhythm, 1950. Jackson Pollock. Imaxe rescatada da Wikiart
A obra de arte materialízase en calquera medio, en calquera forma, dimensión, formato, material, técnica e disciplina. No seu formato a obra presenta un deseño de calquera índole produto do coñecemento do artista, ese deseño poderá estar definido nos canons dalgún estilo artístico como o son as consideracións de trazo, composición, proporción e iluminación tan distantes e diversas como a histórica arte grega, a tradicional arte xaponesa ou a contemporánea arte conceptual. Na historia da arte as disciplinas artísticas tradicionais foron debuxo (lapis, tinta, xiz, carboncillo); pintura (ao fresco, amorne, óleo, acrílica, acuarela); escultura (talla, baleirado, fundición ou unión) e gravado ( xilografía, litografía, aguafuerte, buril, serigrafía); e co paso do tempo sumáronse fotografía, performance, videoarte, arte-obxecto, instalación e arte dixital.
Durante a exposición internacional da Sociedade de Artistas Independentes, un grupo de intelectuais progresistas que mantiñan que calquera artista podía levar a súa obra á exposición mencionada con só pagar os seis dólares da inscrición. Duchamp presentou, baixo o pseudónimo de R. Mutt un urinario virado 90 graos ao que chamou "A Fonte". Tras un longo debate, a Sociedade decidiu que esa obra non era arte e non foi exposta por ofensiva e vulgar e acabou o lixo. Uns días despois na Galería 291, de Alfred Stieglizt, un dos máis reputados profesionais da arte daquela época, foi colocada unha fotografía da escultura, co que esta quedou acreditada e pasou á historia. A día de hoxe A Fonte é unha das obras máis emblemáticas da corrente ready-made e curiosamente descoñécese o resto de obras da exposición. Coa escultura citada Duchamp quixo demostrar que era perfectamente viable o uso de obxectos xa existentes, que normalmente non se consideran artísticos, para a creación de arte. Podía considerarse unha obra de arte con tal de que o artista o quitase do seu contexto orixinal e o situase nun novo contexto adecuado e se declara como tal. Na actualidade varias réplicas da obra realizadas por Duchamp na década de 1960 se atopan en varios museos de todo o mundo.
A obra de arte reflicte o contexto en que foi orixinada polo artista tanto en situación, lugar e tempo. O contexto pode ser de influencia persoal ou da contorna do artista. Cabe sinalar que o reflexo do contexto sociocultural na obra é ademais un valioso testemuño do tempo e da identidade cultural dunha xeografía. Por exemplo Salvador Dalí na súa obra surrealista deixa ver a súa imaxinación e psicoloxía, mentres que outras obras da historia reflicten o sentir da época, en situacións tan diversas como carencias, climas de inestabilidade e persecución como o mostra a obra expresionista de Ernst Ludwig Kirchner. Outras obras exhiben situacións de bonanza, educación ou progreso nunha sociedade, como o foi a arte dos exipcios no 1,300a. c. onde se reflicte un gran avance no uso de materiais, fundición de metais, diversidade de técnicas e no aspecto estilizado das obras, mentres que nas mesmas datas noutras culturas do mundo desenvolvíase unha arte sumamente primitiva baseado esencialmente no modelado de arxila.
O Renacemento foi froito da difusión das ideas do humanismo, que determinaron unha nova concepción do home e do mundo. Comezou en Italia e estendeuse a toda Europa durante os séculos XV e XVI. Foi un período de transición entre a Idade Media e os inicios da Idade Moderna, marcada pola consolidación dos estados europeos, o descubrimento de América, a descomposición do feudalismo, o ascenso da burguesía e a afirmación do capitalismo. Resultou unha volta aos valores da cultura grecoromana e á contemplación libre da natureza tras séculos de predominio da mentalidade máis ríxida e dogmática establecida na Europa medieval. Nesta nova etapa expúxose unha nova forma de ver o mundo e ao ser humano, substituíndo o teocentrismo medieval polo antropocentrismo. Xurdiu así unha visión do mundo máis antropocéntrica, desligada da relixión, na que o home e os avances científicos como a imprenta, supoñerán a nova forma de valorar o mundo. O artista tomou conciencia de individuo con valores intrínsecos, sentiu atraído pola cultura e o saber en xeral, e comezou a estudar os modelos da antigüidade, á vez que estudaba disciplinas como a anatomía e investigaba novas técnicas, como o claroscuro e a perspectiva, así como a necesidade de representar o mundo natural con fidelidade. Leonardo da Vinci, Miguel Ánxo Buonarroti, Rafael, Botticelli e Bramante foron artistas conmovidos pola imaxe da antigüidade e preocupados por desenvolver novas técnicas escultóricas, pictóricas e arquitectónicas, así como pola música, a poesía e a nova sensibilidade humanística.
A obra de arte ten un punto de referencia, ben sexa no concepto, a técnica, o formato de presentación, o deseño ou o estilo. Para o ser humano as manifestacións da natureza son o único que ten unha forma real e perdurable; a anatomía do corpo humano, a flora, a fauna e o ambiente xeográfico, todo o demais é un invento do home; polo que a representación dos temas artísticos poden reflectir a realidade ou brindar unha visión imaxinada. Dise que “na arte xa todo está visto e feito”. E é que no paso do tempo só uns cantos artistas lograron transcendentais achegas á arte, con novos estilos ou maneiras de concibilo. Con todo. se analizamos a súa creación artística sempre atoparemos referencias e antecedentes. O artista sempre ten na súa creación un grao de referencia á obra doutro artista, xa sexa por ser discípulo, admirador da súa obra, por pertencer a algún movemento artístico, ou por facer unha homenaxe ou reinterpretación á obra doutro. Con todo se a obra simplemente imita o xa feito, sen achegar nada novo ou unha visión persoal, convértese nunha mera copia ou obxecto de decoración.
O museo do Quai Branly de artes e civilizacións antiga de París albergou unha exposición titulada 'Picasso Primitivo'. Unha oportunidade para entender como o mestre do cubismo inspirouse da arte ancestral tanto de África como de Oceanía. O primeiro contacto do pintor español coa arte africana antiga podería ocorrer en 1906 cando Picasso quedou fascinado por unha máscara africana Fang, símbolo da xustiza, en casa do seu amigo o artista francés André Derain. Pero Picasso recoñeceu moito máis tarde que o ano 1907 constituíu unha data determinante na súa carreira creativa. Aquel ano visitou por primeira vez o museo etnográfico de París no Trocadero. As momias, esculturas, máscaras e maniquíes que Picasso atopou aí encamiñaron sen dúbida ao artista ao seu período africano. A partir desta época, o artista español viviu a maior parte da súa vida rodeado de pezas de arte antiga de varios continentes, sobre todo africanas e das civilizacións do océano Pacífico; pezas que adquiría en París. Picasso viaxou moi pouco e nunca foi a África, só fixo algunhas viaxes en Europa a Holanda e Italia.
A obra de arte expresa un concepto, ben sexa unha idea, unha mensaxe, unha crítica ou unha reflexión. Pode estar influenciada por factores psicolóxicos persoais, como sentimentos, ideais, motivacións, vivencias... ou factores socioculturais que veñen do exterior.
Neste video sobre o artista surrealista Alberto Giacometti no Guggenheim, podes facerte unha idea do que quería expresar coa súa obra. Cómo as súas típicas esculturas dunha delgadez extrema representan a soidade e o illamento do ser humano trala Segunda Guerra Mundial.
A obra de arte na historia vese influenciada polos estilos artísticos que definiron certas características estéticas ou conceptuais compartidas e asimiladas na creación de determinadas épocas. Os estilos xorden primeiramente en determinada xeografía por un ou varios artistas con particular grao de influencia, xeralmente logo son asimilados noutros lugares onde tamén adquiren un enfoque particular. Co tempo algúns estilos poden evolucionar ou poden ser retomados en distintas épocas da historia dándolles unha nova dimensión como é o caso da arte clásica dos gregos retomado na época do renacemento despois de pasar pola arte medieval, ou a arte neoclásica que retomou outra vez os canons clásicos despois de pasar polo barroco. Con todo foi no século XX cando os estilos artísticos se diseminaron rápidamente debido ás influencias culturais produto da globalización, os grandes cambios sociais, avances tecnolóxicos, medios de comunicación masiva, xurdimento de influentes institucións museísticas e a preponderancia do propio mercado da arte.
Partenón, (s.V a.C) Atenas. Basílica de San Pedro, (s.XVI-XVII) Roma. Capitolio, (s.XVIII-XIX) EEUU. Imaxes recatadas da Wikipedia.
Calquera que sexa a obra de arte, posúe un valor, e poderá ser de distinta índole, xa sexa económico, estético, cultural, histórico ou patrimonial. A obra adquire un grao de valor pola súa proposta ou innovación, o seu contido (que pode ser testemuñal dunha época, ao expresar a idiosincrasia dun lugar), ou pola calidade no tema abordado, a destreza na execución e por suposto pola traxectoria do artista. Os especialistas da arte teñen o coñecemento e experiencia para valuar responsablemente o valor das obras, con todo, o valor da arte tamén se ve influenciado polos entes de lexitimación artística como foron os mecenas e coleccionistas, os museos, as grandes galerías e casas de poxas, así como os influentes medios de comunicación na arte.
A obra do pintor Vincent Van Gogh fíxose coñecida tras a súa morte, aos 37 anos, en 1890. O artista holandés morreu pensando que a súa pintura fora un fracaso. Empezou a pintar cando tiña 28 anos, pero a súa obra consta de preto de 900 cadros, unha media de dúas por semana, que realizou en menos de dez anos. Tamén realizou máis de 1600 debuxos e 148 acuarelas.
O viñedo vermello de Arlés é un dos pouquísimos cadros que o artista postimpresionista vendeu en vida, comprouno unha pintora belga chamada Anna Boch e o prezo que pagou pola obra foron 400 francos. Na actualidade, os cadros de Van Gogh teñen un precio moi diferente. Mira o enlace sobre os-20-cadros-máis-caros-do-mundo
A obra de arte non é sinónimo de beleza, aínda que é unha calidade intrínseca presente na arte. A estética é totalmente subxectiva e non existe un parámetro para definila na arte. O pai da pintura abstracta Wassily Kandinski, pintor do século XX , escribiu no seu tratado "Do espiritual na arte e da pintura en particular" que a beleza é algo eminentemente subxectivo e como un froito que a alma aflora na obra artística. A súa apreciación é segundo quen a xulgue, por ser un xuízo produto tanto da concepción persoal e do contexto sociocultural. Ademais de que os gustos e significados da beleza non son iguais en todas as culturas do mundo.
O taller familiar ou público, as academias e a formación autodidacta son os tres camiños que o artista elixe para a súa formación. O taller asóciase cos gremios e ten a súa orixe na Idade Media. A formación baséase en transmitir coñecementos teóricos seguindo o estilo do mestre e copiando ós mellores. É Caravaggio o artista que rompe con esta tradición ó defender que se copie directamente do natural.
As Academias de Belas Artes tiveron nos seus inicios un carácter docente. O modelo das modernas Academias de Belas Artes é a Académie Royale de Peinture et de Sculpture de París, fundada no ano 1648. Esta inspirábase no modelo italiano da Accademia do Disegno de Firenze.
A formación autodidacta entendémola como aquela que non seguiu os ensinos dun taller, academia ou na actualidade escola, aínda que evidentemente si estudou a técnica pictórica de maneira libre.
Velázquez, pintor barroco do século XVII foi considerado un dos máximos expoñentes da pintura española e universal. Aos dez anos, comezou a súa formación no taller de Francisco Herrera o Vello, pintor sevillano prestixioso. Pouco máis tarde continuou a súa formación no taller de Pacheco, pintor vinculado aos ambientes eclesiásticos e intelectuais de Sevilla, onde Velázquez adquiriu a súa primeira formación técnica e as súas ideas estéticas. O contrato de aprendizaxe fixaba as habituais condicións de servidume: moer as cores, quentar as colas, decantar os vernices, tensar os lenzos e armar bastidores, entre outras obrigacións. O mestre, a cambio, daba ao aprendiz comida, casa e cama, roupa e calzado, ensináballe o oficio. Terminado o período de aprendizaxe, aprobou o exame que lle permitía incorporarse ao gremio de pintores de Sevilla. Recibiu licenza para exercer como «mestre de imaxinería e ao óleo», podendo practicar a súa arte en todo o reino, ter tenda pública e contratar aprendices. Aos 24 anos conseguiu o posto de pintor do rei Felipe IV,e trasladouse a Madrid tomando o cargo máis importante entre os pintores da corte. O seu traballo consistía en pintar retratos do rei e da súa familia, así como outros cadros destinados a decorar as mansións reais. A súa presenza na corte permitiulle estudar a colección real de pintura, en especial a Tiziano, que foron influencias determinantes para evolucionar a un estilo de gran luminosidade de grises prata e azul transparente e pinceladas rápidas e soltas.
Fíxate no seu famoso cadro das Meninas, nas mangas do seu vestido e na súa man dereita, apréciase o seu estilo final rápido e abosquexado.
Ben notorio na realización da obra é a personalidade do artista. As composicións de Dalí son boa representación dun espírito provocador e excéntrico, Van Gogh reflexa a súa tolemia, Frida Kalho a súa dor e Goya a súa pesadume.
Leonardo da Vinci, artista entusiasta e vitalista. A súa imaxinación sen límite levouno a deseñar máquinas que, séculos máis tarde, foron perfeccionadas e que ata o día de hoxe son útiles ao home. Xenial pintor, escultor, arquitecto e literato, é considerado universalmente como un dos pilares sobre os que se asentaron as bases fundamentais do coñecemento humano. Interesouse practicamente en todo o que podían abarcar os seus ollos e a súa mente e logrou sobresaír en todas elas. Fillo ilexítimo do notario florentino Ser Piero e dunha moza campesiña, naceu en Vinci (Italia) en 1452. As súas inclinacións artísticas apareceron aos quince anos cando entrou como aprendiz no taller do pintor Andrea do Verocchio. Leonardo tamén logrou destacar no mundo das ciencias onde utilizou todo o seu talento artístico cun desexo insaciable por descifrar os segredos da natureza. Ademais de realizar estudos de estatuas, bosquexos de pintura e observar o ceo para elucubrar teorías espaciais, realizou completos estudos de anatomía humana, deixando descricións do corazón, a estrutura da columna vertebral e os músculos. En 1492 Leonardo entrou ao servizo de Ludovico Sforza, duque de Milán. Aquí despregou todos os seus dotes de creatividade artística e científica e perfilou a singularidade estilística que sería a admiración dos seus contemporáneos. En Milán realizou seis obras pictóricas, entre as que se atopan "A dama do armiño" unha versión da "Virxe das rocas" e a "Última Cea". Un dos cadros máis famosos deste mestre é a Mona Lisa, para o que utilizou brillantemente a técnica do esfumato e suavizado das cores, quitando rixidez aos contornos. Así os ollos e comisuras dos beizos, fundidos con suaves sombras, adquiren novos matices cada vez que os miramos, sen poder saber exactamente se sorrí ou máis ben reflicte certa amargura.
Cando se pregunta aos artistas sobre o seu método, sobre a sucesión de pasos que lles conduciron á creación das súas obras, non se obtén unha resposta concreta. Adoitan falar da súa forma de traballar, dos seus rituais, as súas teimas e as súas rutinas, de situacións e de estados que propician ou dificultan o seu traballo, de inspiración… pero non é posible extraer destas conversacións un método tan reproducible como pode chegar a selo o método científico. Se o artista non é capaz de enumerar a secuencia de pasos que lle conduciu ata o resultado final, posiblemente sexa porque esta secuencia non existe, porque o proceso creativo non foi lineal senón transversal, entretejido e con bucles no tempo. Así pois a esencia do feito artístico non son as súas obras senón a forma en que se chega a elas.
Esta sinxela metodoloxía Archer poderiase estrapolar a calquera produción plástica.
-Etapa analítica: recompilación de datos. Ordenamento. Avaliación. Definición de condicionantes. Estruturación e xerarquización.
-Etapa creativa: xérase unha choiva de ideas e desenvólvense os bosquexos. Formulación de ideas reitoras. Toma de partido ou idea básica. Formalización da idea. Verificación.
-Etapa executiva: preséntanse tres propostas para que "o cliente" elixa a idea final. Fanse axustes necesarios e impleméntase a nova imaxe nos elementos requiridos: valoración crítica. Desenvolvemento. Materialización.